Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 131

[ पाद-२, सूत्र- १२९ - १३१] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
१२५
।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - अन्० । 'स्वरे' । इत्यनुवर्त्तते, 'नञ्' इति निवृत्तं स्थान्यन्तरनिर्देशात् । कुश- 35 इति सप्तम्यन्तम् ' उत्तरपदे' इत्यस्य विशेषणमिति "सप्तब्दश्चाव्ययमिह गृह्यते, तस्यैव विशिष्य [ प्रतिपदोक्तत्वेन ] म्या आदि:" [ ७. ४. ११४ ] इति परिभाषाबलात् तदा । "गति क्वन्यस्तत्पुरुषः " [ ३. १.४२ ] इति समासविधाद्यर्थकमित्याह-- स्वरादावुत्तरपदे इति । नञोऽकारादेशः । नात्, तथा च पृथ्वीवाचक्कुशब्दस्य नायमादेशः । एवं च 5 पूर्वसूत्रेण निपातनवलान्निषिद्ध इति निषेधप्रकरणाभावादा- | कुं- पृथ्वीमतीतः वक्तीत इत्यादी तत्पुरुषे कदादेशो न भवति, देशप्रकरणस्यैव प्रवर्तमानत्वमित्यनेन नञः स्थानेऽन् आदेशो तत्र हि द्वितीयान्तत्वेन कुशब्दोऽत्यो ग्राह्यइति द्वितीया- 40 विधीयत इति न प्रकरण विच्छदः । न विद्यतेऽन्तोऽस्येति- न्तत्वस्य सामान्यरूपेण लक्षणरूपत्वेन वा तत्समासस्य लाक्षअनन्तो जिनः इति न विद्यते ऽन्तो यस्येति बहुबीहिसमासे- णिकत्वात् । तथाचोदाहरति- कुत्सितोऽश्वः -कदश्वः इतिऽनादेशः, अन्तश्च परिच्छेदः; स च त्रिविधो देशिकः कालिकः “गति क्वन्यस्तत्पुरुषः [ ३.१.४२ ] इति समासः, कोः 10 प्रतियोगिकश्च दैशिकस्तावत् किञ्चिद्देशपरिच्छिन्नत्वम्, कदादेशश्चानेन । एवं कदुष्टः इत्यादावपि विज्ञेयम् । कालिकस्तावत् किञ्चित्कालपरिच्छिन्नत्वम्, प्रतियोगिक तत्पुरुष एव विशिष्य कुशब्दस्य समासविधानात् तत्पुरुषे 45 स्तावत् केनचित् प्रतियोगिना परिच्छेदः, जिनस्य च सर्वत्र एव भविष्यतीति प्रकृतसूत्रे 'तत्पुरुषे, इत्यव्यावर्त्तकमिति सर्वदा सर्वस्मिञ्जने व्याप्य स्थितत्वान्न केनापि परिच्छेद- शङ्कते - तत्पुरुष इति किमिति । "नवत्" [ ३. २. १२५] इत्यनन्तत्वं तस्य । एवम् - - अनादिरिति-न अस्त्यादिः इत्यादिपूर्व सूत्रैर्विहिता आदेशा यथा सर्वेषु समासेषु प्रवन् 15 पूर्वपरिच्छेदो यस्य सोऽनादि, अन्तशब्दस्यापरपरिच्छेदवा- तथाऽयमपि प्रवत्तिष्यते, कुशब्दमुचार्य विहितसमासस्यैवेह चित्ववदादिशब्दस्यापि पूर्वपरिच्छेदवाचकत्वमिति तथैव ग्रहणमित्यर्थनियामकाभावादिति बहुव्रीह्यादावपि प्रवृत्ति - 50 [ अनन्तशब्दवत् ] अनादिशब्दस्यापि सर्वथा पूर्वपरिच्छेद दुवारेति प्रत्युदाहरणमुखेनाह - कुत्सिता उष्ट्रा अस्मिन्निति, राहित्यमर्थः । अव्ययीभावमुदाहरति- अजानामभावी एवं च बहुव्रीही प्रवृत्तिवारणार्थ 'तत्पुरुष' इत्यावश्यकमिति Sनजमिति । तत्पुरुष उदाहरति-न अश्व इति - अश्वप्रति- भावः । स्वर इत्यस्य सम्बन्धोऽप्यावश्यक इत्याह-- खर 20 योगिक भेदवानित्यर्थः । नञः स्थानेऽनादेशे सति न लोपः इत्येवेति । व्यावर्त्त्यमाह - कुत्राह्मणः इति कुत्सितो ब्राह्मण इति विग्रहः तत्पुरुषसमासे सत्यपि स्वरादित्वा - 55 भावादुत्तरपदस्य तस्मिन् परे न भवति कदादेश इति भावः ॥ ३.२.१३० ।।
नकारस्य ह्रस्वात् परत्वेन स्वरे परे तस्य " ह्रस्वान्द्र-ण- तो द्वे" [ १.३.२७ ] इति द्वित्वं च प्राप्नोति, तत् कथं न भवतीत्याशङ्कायामाह -- 'अम्' इति स्वरूपनिर्देशादिति अयमाशयः नलोपे सति अकारस्यैव शिष्टत्वे तद्विधानवैय25 र्थ्यात् सर्वत्र स्वरादावुत्तरपदे एवानादेशविधानेन द्वित्वस्य नित्यप्राप्ततया द्विनकारनिर्देशस्यैव प्रक्रियालाघवार्थ विधेयत्वं स्यादित्येक नकारान्ता देशस्वरूप निर्देश सामर्थ्यादिह नकारस्य लोपो द्वित्वं च न भवतीति ॥ ३२. १२९ ॥
को: कत् तत्पुरुषे ॥ ३.२.१३० ॥
30
त० प्र० -- तत्पुरुष समासे स्वरादावुत्तरपदे कुशब्दस्य 'कत्' इत्ययमादेशो भवति । कुत्सितः अश्वः - कदश्वः, कदुष्ट्रः, कदन्नम्; कदशनम्। तत्पुरुष इति किम् ? कुत्सिता उष्ट्रा अस्मिन् - कूष्ट्रो देशः । स्वर इत्येव - कुब्राह्मणः ।। १३० ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - को:० ।
रथवदे ॥। ३. २. १३१ ॥
त० प्र०--रथ-वदयोरुत्तरपदयोः कुशब्दस्य कदादेशो भवति । कुत्सितो रथः - कद्रथः, कुत्सितो रथोऽस्य - कब्रथः ; 60 कुत्सितो वदः--कद्वदः, कुत्सितो वदोऽस्य - कद्रदः । तत्पुरुष एवेच्छन्त्येके, अन्यत्र कुरथो राजा, कुवदो मूर्खः ॥ १३१ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - रथ० । पूर्वत्र स्वरादावित्युक्तत्वात् रथवदशब्दयोः परतोऽप्राप्तिरिति तयोः परतो विशिष्य कदादेशमाहानेन सूत्रेण, अयमपि तत्पुरुषे एव प्रच - 65 संत इति वक्ष्यति मतान्तरपरत्वेन, तथा च स्वमतेऽस्यान्यसमासेऽपि प्रवृत्तिः, पृथक् सूत्रारम्भादिति तत्पुरुषबहुव्रीह्य"स्वरे” । भयसमासमुदाहरति-- कुत्सितो रथः कुत्सितो रथो -