Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 96

बृहवृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
[पाद-२, सूत्र. ८५-८६]
-
-
तदाह भीरुष्ठानादित्वात् षत्वमिति । जलासट जलं सहते मित्यादिषु नह्यादिरूपोत्तरपदपरत्वाभावादतिव्याप्तिविरहेण इति विग्रहः । परीवत् परितनोतीति विग्रहः, क्वौ सति । 'उपानत, परीतत' इत्यादी च तद्पोत्तरपदपरत्वसत्त्वादव्या. "गमा क्वो" [ ४. २. ५८ ] इति नलोपमाह गमां क्वा-प्तिविरहेण च विनापि क्वाविति पदं क्वापि दोषाभावात् व्यर्थ 40 विति-नलोपे सति "ह्रस्वस्य तः पित्कृति" [४. ४. ११३] | सत् क्वाविति पदमन्यत्र धातुग्रहणे तदादिग्रहणमिति सूचयति 5 इति तागमः । पदकृत्यमाह- गतिकारकस्येति किमिति- एवं च प्रकृतसूत्रेऽपि--इकारप्रत्ययेन सह धातुश्रवणाद् धातु
घातो: पूर्व प्रायो गति-कारकयोरेव प्रयोगादसत्यपि गति- ग्रहणसत्त्वात् पदादिग्रहणापत्तौ नहादिधात्वादावुत्तरपदे परे कारकस्यति कथने तयोरेव दीर्घः स्यादिति प्रष्टुराशयः । इत्यर्थसत्त्वे उपनद्धं विततमित्यादावपि दीर्घप्रवृत्तिः स्याप्रत्युदाहरणेनोत्तरयति-पटगित्यादिना, अयमाशय:- दिति तदारणाय क्वावितिपदस्थ स्वाशे सार्थक्यमिति । 45 अवश्यं गतिकारकयोरेव प्रायो धातुना योगः, किन्तु क्विबन्त- अन्यत्र फलं च दर्शयति तेन 'अयस्कृतम, अयस्कार' स्थले नैवं शक्यते वक्तुम्, क्रिबन्ते केवलधातोरप्युत्तरपदत्वसं- । इत्यादौ सकारः सिद्धो भवतीतिति, अयमाशयः- "अत: भावनायां तस्य विशेषणात परत्वमपि संभाव्यते, विशेषणं च | कृ-कमिकस." [२. ३. ५.] इति सूत्रे कृधातुनिदिष्टः, यद्यपि क्रियान्तर प्रतिकारक परम्परया उत्तरपदद्वारा अस्त्येव, ! तस्य स्वरूपमा त्रस्य ग्रहण च 'अयरकृत्' इत्यादावेव कथ
तथापीह प्रत्यासत्त्या रुच्यादिक्रियापेक्षं कारकत्वं ग्राह्यमिति । चित् सूत्र प्रवर्तत, न तु 'अयस्कृतम्, अयस्कारः, इत्यादि- 50 पर पट्वी रुक् यस्येति विग्रहे नास्ति पटवीशब्दस्य रुच धात्वर्थ | इता-ऽण्प्रत्ययान्ते करोती, प्रकृतज्ञापने तदादिविधिलाभे तु प्रति कारकत्वमपि तु विद्यमानार्थादिक्रियान्तरापेक्षयेति न ।
करीत्यादी शब्दे परे प्रवृत्त्या भवति 'अयस्कृतम्' इत्यादाभवति तस्य दीर्घः, गतिकारकस्येत्यस्याभावे त स्यादेवेति वाप सूत्रप्रवृत्तिः, ज्ञापनाभावे दोषमाह--अन्यथा ह्ययतद्वधावर्तनाय गतिकारकस्येति कथनमावश्यकमेव । एवं
" स्कृदित्यत्रैवेति-व्याख्यातपूर्वमेवंतदिति ॥ ३. २. ८५ ।। । तिम्मरुगिन्यादावपि विज्ञेयम् । मतान्तरमाह
रुजाविति-रुचिस्थाने रुजि सूत्रे पठन्तीति भावः, तथा च 20 तेषां मते रुजावेव क्विबन्ते दी? न तु रुचौ, स्वमते च ! घञ्युपसगस्य बहुलम् ॥ ३. २. ८६॥ 55
रुचावेव विबन्ते दी? न तु रुजाविति आचार्यद्वयमतभेदे-! त० प्र०-घान्ते उत्तरपदे परे उपसर्गस्य बहुलं दी?नोभयोरपि रुचिरुजोविषये दीर्घ-तदभावौ साधू इति विकल्पः | ऽन्तादेशो भवति। नोक्लेदः, नोमेदः, नीमार्गः, नीवारः, फलतीत्याह-तेन रुज-रुच्योर्मतभेदेनेति । तथैवोदाहरति- प्रावारः, नीशारः; क्वचिन्न भवति-निषादः, विषदनं
निरुक नीरुगित्यादिना, रुचि-रुज्यो रूपे विशेषः क्वचिदे- ! विषादः, प्रतपनं-प्रतापः, प्रभावः, प्रभारः, प्रहारः, क्वचिद् 25 वापदान्ते पदान्ते तु सारूप्यमेव, अर्थ एव भेदः । क्वौ विकल्पः-प्रतीवेशः, प्रतिवेशः; प्रतीपादः २, प्रतीबोधः २, 60
निमिति-धातो: केवलस्य प्रयोगाभावात , तन्मात्रस्य नोत्त- । परीणामः २, प्रतीहारः २, प्रतीकारः २, अतीसार:२.
पदवं. प्रत्ययान्तरपरस्य न तद्रूपतेति विनापि क्विग्रहणं वीसर्पः २ क्वचिद विषयभेदेन--प्रासादो गहम. विवबन्तेष्वेवतेष दीपों भविष्यतीति क्विग्रहणमनावश्यक- | प्रसादोऽन्यः प्राकारो वप्रः, प्रकारोऽन्यः; अपामार्ग
मिति प्रष्टराशयः। 'न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या नापि । ओषधिः, अपमार्गोऽन्यः; नोहारो हिमम, निहारोऽन्यः: 30 केवलप्रत्ययाः' इति सिद्धान्तेन केवलस्य धातोः प्रयोगाभावा- परीरोधो, मृगावरोधः परिरोधोऽन्यः; परीहारो देशानुग्रहः, 65
देव सूत्रसार्थक्याय क्विबन्तेष्विव प्रत्ययान्तरपरेष्वपि नहा- परिहारोऽन्यः; वीतंसः-पक्षिबन्धनम्, वितंसोऽन्यः । दिषु सूत्रप्रवृत्तिः स्यादिति प्रत्युदाहरणमुखेनाह- उपनद्धं, उपसर्गस्येति किम् ? चन्दनसारः, खदिरसारः, विततमिति-उपनद्यमित्यत्र क्तान्तोनह धातुः,विततमित्यत्र मार्गमतिकान्तः-अतिमार्गः । घनीति किम ? अवसायः.
क्तान्तस्तन्धातुः, अनयोर्गतिसंज्ञकस्य न दी|भवति । एवं च । अवहारः, णप्रत्ययोऽयम् । बहुलवचनादनुपसर्गस्यापि अघ35 विवग्रहणं स्वसार्थक्यद्वाराऽन्यत्र धातुग्रहणे तदादिविधि सूचय- यपि च भवति-दक्षिणापथः, उत्तरापथः । क्वचिद 70
तीत्याह-ह-क्विग्रहणादिति,अयमाशय:-प्रकृतसूत्रे उत्तरपदे । विकल्पः-अन्धतमः, अन्धातमः; अन्धतमसम, अन्धातमसमा इत्यधिकारान्नह्मादावुत्तरपदे परे इत्यर्थलाभादुपनद्धं वितत- | क्वचिद् विषयभेदेन-अधीदन्तः, अधीकर्णः अधीक