Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 120

..
बृहद्वृत्ति-बृहन्याससंवलिते .
[पाद-२, सूत्र. ११५-११०]
चेदवाह--गिलगिलशन्दे गिलशब्दो नोत्तरपदमिति, तदन्तप्रतिषेधार्थमेव, केवलस्य व्यपदेशिवद्भावेन तदन्तत्वोअयमाशयः----यत्र गिलशब्दमात्रे पर्याप्तमुत्तरपदत्वं भवेत् | पचाराद् भविष्यतीति गहाण । इत्थं चापिशब्दस्यावधारणार्थ- an तत्रैव गिले उत्तरपदे विधिः स्यात, 'तिमिगिलगिलः' इत्यत्र | त्वमिति न्यासग्रन्थो निर्देशसामर्थ्याश्रयणपक्षविषयको बोध्यः, तु न गिलशब्दमात्र पर्याप्तमुत्तरपदत्वमिति न तत्र विधिः | एदनाश्रयणे च समुच्चयार्थ एवेति तत्वम् ॥३. २. ११५ ।। स्थात, 'गिलगिल' इत्येतावतोऽखण्डस्योत्तरपदत्वादिति तत्र मागमविधानार्थमावश्यकं गिलगिल-शब्दोपादानमिति । इह प्रकरणे प्रायः स्वरान्तस्यैव मान्तागमो विधीयते, तदेव भद्रोष्णात् करणे ॥ ३. २. ११६ ॥ चेहापि सूत्रे समाश्रीयत इत्याह--गिलशब्दस्य स्वरान्तस्य
त० प्र०--भद्रशब्दादुष्णशब्दाच्च करणशब्द उत्तरपदे , अयमाशयः--'पर्युदासः सदृशग्ग्राही 'नजिव
मोऽन्तो . भवति । भद्रस्य करणं-भद्रकरणम्, एवमुष्णं- 45 10 युक्तमन्यसदृशाधिकरणे तथाह्यर्थगतिः' इति न्यायात् । एवं |
करणम् ॥११६॥ गिलान्ता भिन्नस्य तत्सदशस्य च पूर्वपदस्य ग्रहणमिति सादृश्यस्य स्वरान्तत्वेन ग्रहणाद् व्यञ्जनान्तस्य पूर्वपदस्य मागमो न भवतीति । क्वेत्याह-धूगिलः इति धुरं गिलतीति विग्रहः, मागमे सति मकारस्य लोपेन रूपसिद्धिस्तु नाश
श० म० न्यासानुसन्धानम्-भद्रो० । अत्र स्पष्टं 15 ङ्कया। “रात् सः" [ २.१.९०.] इति नियमादित्युक्तं
पञ्चमीनिर्देशेन मागमोद्देश्यत्वं कस्यति यद्यपि न ज्ञायते प्रागपि । अगिलादिति किमिति-गिलगिलेति सूत्रे निपा- |
तथापि 'उत्तरपदे' इति सप्तम्यन्तानुवृत्तिलभ्यपदसामर्थ्यात्
"सप्तम्या पूर्वस्य" [७. ४. १०५] इति परिभाषाबलादुत्त- 50 तनादेव गिलशब्दस्य पूर्वपदस्य मागमो न भविष्यतीत्यगिलादिति व्यर्थमेवेति प्रष्ट्राशयः । अगिलादित्यस्य गिलान्तस्य ।
रपदात् पूर्वस्य भद्र शब्दस्योष्णशब्दस्य च तदुद्देश्यत्वं बोध्यम्, मागमनिवृत्त्यर्थत्वमिति स्वाशयं स्फोरयति--तिमिगिलं
एतत् पूर्वसूत्रेऽपि विज्ञेयम्, तत्रापि पञ्चमीनिर्देशस्य स्पष्टगिलतीति-'अत्र गिलान्तस्तिमिगिलशब्दः, तस्य मोऽन्तो न वापस
तोत्वात, यत्र च "सत्यागदास्तोः कारेः" [ ३. २. ११२. 1 भवति, अगिलादिति निषेधाभावे च स्यादेवेति भावः । ननु
"भ्राष्ट्राम्नेरिन्धे" [ ३.२. ११४ ] इत्यादी षष्ठयन्तत्वेन
व्याख्यानसम्भवेऽपि पञ्चम्यन्ततया व्याख्यातं तत्राप्येषा ही गिलं गिलतीति गिलगिल इति सूत्रोपात्त एव प्रयोगे मागमनिवृत्त्यर्थमगिलादित्यस्यावश्यकत्वेन किमिति गिलान्तानु
रीतिरवधारणीया। उदाहरति--भद्रस्य करणमिति-कृतिः धाक्नक्लेश इति चेदवाह--गिलं गिलति-गिलगिल | करण', भद्रस्य करणमिति विग्रहे "कृति" [३. १. ७७] इति
समासः । एवम्-उष्णंकरणमित्यत्रापि विज्ञेयम् ॥३.२.११६॥ इत्यत्र गिलगिलेति निर्देशादेव मोन्तोन सम्भवतीति, अयमाशयः-आचार्यप्रयोगस्यापि साधुत्वानुशासकत्वमिति सूत्रे गिलगिलेति निर्देशसामदेिव गिलस्य गिले परे मागमो न भविष्यत्येवेति तदर्थमगिलादिति पर्यदासस्य नावश्यकत्वमिति
। नवाऽखित्कृदन्ते रात्रेः॥३.२.११७॥ व्यर्थीभूतं तत् गिलान्तस्य पर्युदासं सूचयतीति, तदेवाह- त०प्र०-रात्रिशब्दस्य खिद्वजितकृदन्ते उत्तरपदे 60 10 अगिलादिति निषेधो गिलान्तस्यापि निवृत्त्यर्थे इति- | मोऽन्तो वा भवति । रात्रौ चरति-रात्रिचरः, रात्रिचरः;
गिलान्तस्यापीत्यत्रापिरवधारणार्थः, गिलान्तस्यैवेत्यर्थः, समुच्च- | रात्रिचरी, रात्रिचरी रात्रावट:-रात्रिमटः, राज्यटः, यार्थत्वं तु तस्य न युज्यते, तथा सति गिलस्यापि निषेधार्थत्वं रात्रिमटति-रात्रिमाटः, रात्र्याटः रात्रः करणम-रात्रिपर्यवस्थेत, तच्च न स्वसम्मतं निर्देशसामदेिव तद्वारणस्यो- करणम्, रात्रिकरणम्। खिदर्जनं किम् ? रात्रिमन्यमहः, क्तत्वात् यद्वा तस्य समुच्चयार्थत्वमेवास्तु, सति साक्षाद्वचनेन । "खित्यनव्यया०" (३. २. १११.) इत्यादिना नित्यमेव 65 प्रयोगसाधत्वे निर्देशसामर्थ्याश्रयणस्यानौचित्यात्, यत्र हि | भवति। कृदन्त इति किम् ? रात्रिसुखम् । अन्तग्रहणं नास्ति किमपि स्पष्टं गमकं तत्रैव निर्देशसामर्थ्याद्याश्रयणस्य किम् ? रात्रिरिवाचरति क्विप्, लुक, तच,-रात्रयिता। दर्शनात् । नन्वेकेनागिलादिति विशेषणेन कथमभयो: केवलस्य | इदमेवान्तग्रहणं जापकम्-'इहोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहण तदन्तस्य च निषेधः सम्भवतीति चेत् ? अगिलादिति विशेषणं । प्रत्ययस्यैव ग्रहणं, न तदन्तस्येति, तेन-“कालाततनतर
25
36