Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 118

११२
हवृत्ति बृहन्याससंवलिते
पाद-२, सूत्र १११-११३ ]
श्रुत्या 8 स्वरस्य ह्रस्वदीर्घप्लुताः के इति न्यायवशात् | पदत्वं विज्ञायते, सत्यादीनां पूर्वपदभूतानां कारशब्दे उत्तर- 35 स्वरस्येत्युपस्थितम्, तच्चानव्ययस्येत्यस्य विशेषणम्, विशेष- पदे मोऽन्तो भवतीति सूत्रार्थः । सत्यादिभ्यः इति पञ्चम्यणेन च तदन्तविधिर्भवति, एवं च स्वरान्तस्यानव्ययस्य | न्ततया व्याख्यानं तु वैचित्र्यार्थम् । सत्यं करोतीत्यादि--
पूर्वपदस्य ह्रस्वी भवतीत्यर्थः, न तु स्वरस्यति विशेष्यम्, 5 पूर्वपदस्येति च विशेषणम्, अनव्ययपूर्वपदसम्बन्धिनः | कृत्प्रत्ययोत्पत्त्यर्थ सत्यं करोतीत्येव विग्रहः, उत्पन्ने तु
स्वरस्य-ह्रस्वो भवतीति, तथा सति बाङ्मन्य इत्यादावपि तस्मिन तद्योगे षष्ठीविधानात षष्टयतेन सह समास इति ह्रस्वप्रवृत्यापत्तिः, एवं च पूर्व मागमप्रवृत्तौ स्वरान्तत्वा- वस्तुस्थितिप्रदर्शनार्थं सत्यस्य कारः इति विग्रहः । वस्तुभावादध्रस्वो न स्यादिति शङ्कयितुं शक्यते, तथापि * | तस्त द्योगे षष्ठीविधानेऽपि न तया षष्ठया लौकिक
सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्ति %विग्रहवाक्यमीदशस्थले प्रदर्श्यते, गतिकारकडास्यक्तानां 10 इति न्यायेन सहैवोभयमपि प्रवर्तत इति न स्वरान्तत्वहान्या | कृभिः सह स्याद्युत्पत्तेः पूर्वमेव समासस्य न्यायसिद्धत्वात् ।
हस्वाप्रवृत्तिप्रसङ्ग इति । न केवलं खिदन्तस्यैव ग्रहणमपि तु | विवेचितं चैतन्यायसिन्धौ विस्तरेणेति तत एवावधारणीयम्। 45 खिदन्तान्तस्यापि क्वचिद् ग्रहणं भवतीत्याह-कृदग्रणे | तथा च संभवप्रदर्शनमात्रं षष्ठयन्तेन सह विग्रहवाक्यं सति गति-कारकस्यापीति--"कृत् सगति-कारकस्यापि" न तु वस्तुस्थितिरीदशीति ध्येयम् । एवं च सत्यं करोतीति [७. ४. ११७. ] इति परिभाषया कृद्ग्रहणे केवलस्य गति-विग्रहे "कर्मणोऽण्" [ ५. १. ७२. ] इत्यण, कृद्योगे कर्मणि
स्यापि च ग्रहणाद् गतिकारकपूर्वस्यापि खिदन्त-षष्ठी, तदन्तस्य कारेति कृदन्तेन सह स्याद्युत्पत्तेः पूर्वमेव स्यह ग्रहणमिति भावः । तत्फलमाह--कूलमुद्रुजः, कूल- समासः, अनेन मोन्तो भवति । अगदं---नीरोगं करोतीति- 50 मुद्वह इत्यत्रापि भवतीति । कूलोपपदात् उद्पूर्वकात् रुजेर्व- अगदंकारो वैद्यः । अस्तु करोतीति- अस्तुंकारः, स्वीकार हेश्च "कूलादुदुजोद्वहः" [ ५. १. १२२. ] इति खश्, अत्र । इत्यर्थः । नन्वस्त्विति त्याद्यन्तं कथं नाम्ना कारशब्देन
उदिति' गतिसंज्ञम्, तत्पूर्वकस्यापि खिदन्तस्य 'उद्रुज, | समस्यते ? नाम नाम्नेति कथनात्, असति च समासे कथं 20 'उद्वह' इत्यस्येह खिदन्तत्वेन ग्रहणात् तस्मिन् परतः सति पूर्वोत्तरपदव्यवहारः, पूर्वोत्तरपदयोः समासपूर्वावयवचरमा
भवत्येवात्र मागम इति भावः । वृत्तौ कृद्ग्रहणे सति गति- वयवयो रूढत्वादिति चेदत्राह--- अरित्वति निपातः क्रिया- 55 कारकस्यापीति पाठो न समीचीनः, गतिकारकयोः स्वात- प्रतिरूपकोऽभ्युपगमे वर्त्तते इति--"विभक्तिथमन्ततसात्र्येण ग्रहणस्यानिष्टत्वात्, किन्तु सगतिकारकस्या- | द्याभाः" [ १. १. ३३. ] इति सूत्रेण विभक्त्यन्ताभानामव्य
पीत्येव पाठः समीचीनः । प्रकृतपाठस्यैव वा तत्रैव तात्पर्य-यसंज्ञाविधानादस्त्विति त्यादिविभक्त्यन्ताभमध्ययमभ्युपग25 मवधारणीयं, गतिकारके स्तोऽस्यति मत्वर्थीयेनाकारेण | मवाचि, तेन सहैव समास इति भावः ॥ ३.२.११२ ।।
तस्य तदर्थकत्वसम्भवात् ।। ३. २.१११.॥
लोकंपृण-मध्यंदिना-ऽनम्याश- 60 सत्या-ऽगदा-स्तोः कारे ॥ ३, २. ११२ ॥ मित्यम् ।। ३. २. ११३ ॥ त० प्र०--सत्यादिभ्यः कारशब्दे उत्तरपदे परे।
त०प्र०--एते शब्दाः कृतपूर्वपदमान्ता निपात्यन्ते। मोऽन्तो भवति । सत्यं करोति, सत्यस्य कार इति वा- लोकं पूणति, लोकस्य बा पणः-लोकंपणः; मध्यं दिनस्य, 30 सत्यकारः, एवम्-अगदंकारः, अस्तुंकारः, अस्त्विति निपातः मध्यं च तत् दिनं चेति वा-मध्यंदिनम् ; अश्नोतेशि-अभ्याश क्रियाप्रतिरूपकोऽभ्युपगमे वर्तते ॥११२॥
इति रूपम्, अनभ्याशं-दूरम, इत्यं-गन्तथ्यमस्य-अनभ्याश- 65 मित्यः, दूरतः परिहर्तव्यः; अनभ्याशेनेत्योऽनभ्याशमित्य
इति वा, दूरेण प्राप्यो न त्वन्तिकेनेत्यर्थः । अन्ये तु-प्रोणाश०म० न्यासानुसन्धानम्- सत्या० । 'सत्य- | तेणिगन्तस्याचि ह्रस्वत्वं निपात्य लोकप्रिणः, लोकस्य प्रोणक अगद-अस्तु'-शब्दानां समाहारः सौत्रत्वात् पुंस्त्वम् । कार | इत्यर्थ इत्युदाहरन्ति । कश्चित्त्वकृत ह्रस्वत्वमेव मन्यतेप्रत्युत्तरपदविशेषणम्, तत्समभिव्याहारात् सत्यादीनां पूर्व- । लोकंत्रीणः ॥ ११३ ॥
70