Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 122

११६
बृहद्वृत्ति बृहन्न्यास संवलिते
[ पाद-२, सूत्र - ११७-१९९ ]
च रात्रेः परस्य कृत्प्रत्ययसंभवस्य दर्शितत्वान्नास्त्यसंभवो मर्थ्यादेव पूर्वयोगस्य क्वाचित्कत्वज्ञापनाद् वा, किञ्च परमतसंग्रहोपायत्वेनास्य योगविभागस्य स्वीकरणानं तदाश्रय- 4 णेन दोषापादनमुचितमिति ॥ ३.२.११७ ॥
हेतुरिति विना यत्नं तदन्तग्रहणं न स्यादिति तदर्थमन्तग्रहणमावश्यकमिति समुदितार्थः । यद्यपि "हृदयस्य हुल्लासलेखाऽण्-ये" [ ३. २. ९४ ] इति सूत्रव्याख्यावसरे---- 5 लेखेत्यणन्तस्य ग्रहणमिति -- अण्ग्रहणेनैव तदन्तस्य तस्य ग्रहणे सिद्धे लेखग्रहणेन - इहोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणं न तु तदन्तस्येति ज्ञाप्यत इत्युक्तम्, इह चेदमेवान्तग्रहणं प्रकृतार्थे ज्ञापकमित्युच्यत इति परस्परविरुद्धमिव प्रतिभाति, तथापि "कालात् तन-तर-तम- काले" 10 [ ३.२.२४ ] इति सूत्रव्याख्यावसरेऽपि प्रकृतसूत्रस्थान्त ग्रहणस्यैवोत्तरपदाधिकारे तदन्तग्रहणाभावस्य ज्ञापकत्वोक्तेरनेन ज्ञापितस्यार्थस्यैव समर्थक लेखग्रहणं तत्रेति स्वीकर्त्तव्यम्, तत्र हि लेखेति घञ्ान्तस्य न ग्रहणमपि तु अणन्तस्यैबेति लक्ष्यानुसारिव्याख्यातृवचनमवलम्ब्यैव लेखशब्दस्य 15 ज्ञापकता संभवतीति प्रमाणान्तरसापेक्षं तस्य ज्ञापकत्वमत्रत्यान्तग्रहणस्य च निरपेक्षं ज्ञापकत्वमिति प्रकृतज्ञापकस्यैव | बलीयस्त्वम्, साक्षात् सूत्रस्थपदत्वात् । ज्ञापिते चास्मिन्नर्थे | लेखग्रहणस्यापि सार्थक्यमित्यन्यदेतत् । अन्यैश्च वैयाकरणैः [ पाणिन्यादिभिः ] प्रकृतसूत्रस्थानीये " रात्रेः कृति विभाषा" [पा० सू० ६. ३. ७२] इति सूत्रेऽन्तग्रहणं न क्रियते, किन्तु "हृदयस्य हल्लास-लेखाऽण्ये" [ ३. २. ९४] इति सूत्रस्थानीये “हृदयस्य हृल्लेखयदण्लासेषु" [ पा० सू० ६. ३. ५०] इति सूत्रे लेखग्रहणेनैवोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रह
श० म० न्यासानुसन्धानम्-धेनो० । नवप्रसूतिका गौधेनुः, तस्य शब्दस्य भव्याशब्दे उत्तरपदे मागमनेन विधीयते भव्याशब्दश्च " भव्य गेय - जन्य - रम्या ० " [ ५.१. ७ ] इति सूत्रेण कर्त्तरि निपातितः, तस्य धेनुशब्देन मयूरव्यंसकादित्वात् समासे विशेषणस्य भव्याशब्दस्य परप्रयोगः, 50 विशेषणसभासे च भव्याशब्दस्यैव पूर्वनिपातः स्यात् । तदाह-- धेनुश्चासौ भव्या चेति । मतान्तरमाह-- -- केचित् तु नित्यमिच्छन्तीति एतच्च पाणिनीयानामपि सम्मतम्, तैरपि तथैव विधानात् तथा च तन्मते - धेनुम्भव्येत्येवेति भव्याशब्दस्य पूर्वनिपातवारणार्थं घेनोरित्यस्य विशेषणत्व- 55, विवक्षा, भव्यायामिति निमित्तसप्तमीश्रुतिसामर्थ्याश्रयणं वा न कार्य द्रव्यवाचकक्रियावाचकयोः समवाये क्रियावाचकस्यैव
20
|
णाभावो विज्ञाप्यते, तत्संग्रहाय स्वमतेऽपि तस्य ज्ञापकत्व-विशेषणत्वौचित्यात्, निमित्तसप्तमीश्रुत्या पूर्वनिपातशास्त्रबाधानौचित्याच्च, किन्तु मयूरव्यंसकादित्वकल्पनैव ज्यायसीति ।। ३ २ ११८ ॥
25
30
मुक्तं, न तु तत्राचार्यस्य तात्पर्यमित्यवधेयम् । व्याकरकरणान्तरसम्मतलक्ष्यसंग्रहोपायं दिदर्शयिषुराह के चित् तीर्थंकरः, तीर्थकरः इति, स्वमतेऽत्र मागमस्य प्राप्त्यभाव एव, परमते च वैकल्पिको मागमो दृश्यते, सोऽपि साधयितुं शक्यत एवेति तदुपायमाह-- तदर्थं "नवाऽखित्कृ दन्ते" इतीति - - प्रकृतसूत्रस्यैव द्विधा विभागः कार्यः इति च परः, " नवाऽखित्कृदन्ते" इत्येको योगः "रात्रेः तथा च पूर्वयोगेन सामान्यत एव खिद्भिन्ने कृदन्ते मागमविधानेन तीर्थङ्करादावपि प्रवृत्तिः “रात्रेः" इत्यनेन च विशिष्य रात्रिशब्दस्यैव मान्तागमविधानम् । न चैवं कुम्भकार इत्यादावपि स्यान्मागमः निवारकाभावादिति वाच्यम्, योगविभागस्येप्टसिद्धयर्थत्वात्, अत एव च रात्रेरिति योगस्यापि सार्थक्यम्, अन्यथा रात्रिञ्चर इत्यादावपि पूर्वयोगेनैव सिद्धेरुत्तरयोगस्य वैयर्थ्यापातात्, उत्तरयोगारम्भसा -
35
71
धेनोर्भव्यायाम् ॥ ३.२.११८ ॥
त० प्र० -- धेनुशब्दाद्भव्याशब्दे उत्तरपदे मोहन्तो वा भवति । धेनुश्चासो भव्या च धेनुंभव्या, धेनुभन्या । केचित्तु नित्यमिच्छन्ति ॥ ११८ ॥
45
60
अषष्ठीतृतीयादन्याद्दोऽर्थे ॥। ३. २. ११६ ॥
त० प्र०-- अषष्ठ्यन्तादतृतीयान्ताच्चान्यशब्दादर्थशब्द उत्तरपदे दोऽन्तो वा भवति । अन्यश्चासौ अर्थरच, अन्योऽयोऽस्येति वा अन्यदर्थः, अभ्यार्थः; अन्यस्मै इदम्-अन्यदर्थम्, अन्यार्थम् ; अन्यस्मिन्नर्थः - अन्यदर्थः, अन्यार्थः । 65 अषष्ठीतृतीयादिति किम् ? अन्यस्यार्थः-अन्यार्थः, अन्येनार्थः-
अन्यार्थः ॥ ११९ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - अषष्ठी० । 'अषष्ठी तृतीयात्' इति 'अन्यात्' इत्यस्य विशेषणम्, विशेषणेन व