Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 105

पाद २, सूत्र ९४-९५ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
भावादिति चेदत्राह–“खित्यनव्यय ० " [ ३. २. १११ ] | पदः पादस्याऽऽज्याऽऽति- गोपहते । ३. २. ६५ ॥
इत्यादी तु असंभवात् तदन्तग्रहणमिति, अयमाशयः--- सर्वो हि नियमः शास्त्रप्रक्रियानिर्वाहायाश्रीयते, "खित्य[ ३.२. १११ ] इति शास्त्रेणाव्ययवजि
त० प्र० - पादशन्दस्याज्यादिषूत्तरपदेषु 'पद' इत्ययमादेशो भवति । पादाभ्यामजति अतति चेति औणादिके 40
नव्यय ०"
5 तस्य पूर्वपदस्य मान्तादेशो ह्रस्वश्च विधीयते, तादृशस्य | इणि-पदाजिः, पदातिः, अत एव निर्देशात् अजेवों न पूर्वपदस्य खित्परत्वसम्भावनैव नास्ति खित्प्रत्ययस्य । भवति । पादाभ्यां गच्छति-पदगः, "नाम्नो गमः खड्डी०" खशादेर्धातोविधीयमानत्वात्, अनव्यय इति पर्युदासेन हि । [ ५.१.१३१. ] इत्यादिना उः पादाभ्यामुपहतः--पदोअव्ययभिन्नं स्याद्यन्तमेव ग्राह्यम्, पर्युदासस्य सदृग्ग्राहि- पहतः । पादशब्द समानार्थः पदशब्दोऽस्ति, आज्यादिषु तु त्वात्, ततश्च पूर्वपदस्य खिदव्यवहितपूर्वत्वासम्भवादेव खिद- पादशब्दप्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम् । कथं दिग्वश्चासौ 45 10 न्तग्रहणं तत्र शास्त्र सार्थक्यायावश्यकम् इह च अणव्यवपादश्च - दिग्धपादः, तेनोपहतः - दिग्धपादोपहतः ? उत्तरपदसंनिधापितेन पूर्वपदेन पादशब्दो विशेष्यते, न चात्र पादशब्दः हितपूर्वत्वं हृदयशब्दस्य संभवत्येव, अणः स्याद्यन्तादेव विधी - यमानत्वादित्यसंभवरूपहेतोरभावादुक्तनियमप्रवृत्तौ बाघकापूर्वपदमपि तु दिग्धपादः, तेनात्र न भवति ॥ ९५ ॥ भावः एवं च "धन्युपसर्गस्य बहुलम् " [ ३२.८६. ] इत्यादावप्युपसर्गस्य द्यञ्ञव्यवहितपरत्वसंभावनाभावादेव 15 तदन्तग्रहणमित्युक्तपूर्वम्, तथा चासंभवाद् हेतोरपि प्रकृतज्ञापितार्थस्य तत्र न प्रवृत्तिरिति । प्रकारान्तरेण सूत्रवैयर्थ्यमाशङकयोत्तरमभिदधाति -- हृदयशब्द समानार्थेत्यादिना-हृदयशब्देन समानोऽर्थो यस्य तादृशेन स्वाभाविकहृद् : शब्देनैव हृल्लासः, हल्लेखः, हार्द, हृद्यमित्यादि प्रयोगाणां सिद्धि20 रस्त्येवेति हृदयस्य हृदादेशविधानं व्यर्थं सत् तत् स्वसार्थक्याय लास-लेखा-ऽण्-ये हृच्छब्दस्यैव प्रयोगो न तु हृदयशब्दस्येति सूचयति, तत्फलमाह---अन्यत्र तूभयं प्रयुज्यते इति, अयमा- | शयः --- प्रकृतसूत्राभावे 'हृल्लासः, हृदयलासः, इति स्वाभा विकः प्रयोगः प्राप्नोति, सूत्रसत्वे च हृदयलास इति प्रयो25 गस्य निवृत्तिर्भवति, लास-लेखा - ऽण्-यातिरिक्ते च स्थले हृद्-हृदयशब्दयोरुभयोरपि पर्यायेण प्रयोगो भवति क्वेत्याह-- सौहार्यम्, सौहृदयमिति अत्र सुहृदो भाव इत्यर्थे “पतिराजान्त - गुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च [ ७. १. ६० ] इति णि उभयपदादिस्वरवृद्धी - सौहार्थमिति, 30 सुहृदयस्य भाव इति विग्रहे च सुहृदयशब्दात् पूर्वोक्ते व्यणि
श० म० न्यासानुसन्धानम् -- पदः ० । आजि आति ग उपहत इत्येते उत्तरपदविशेषणानि एषूत्तरपदेषु सत्सु 50 पादस्य स्थाने पदः प्रयुज्यत इति सूत्रार्थमाह-- पादस्याताभ्यामोणादिके इणि प्रत्यये -- आजिरातिरिति पदे सिध्यतः, ज्यादिषूत्तरपदेष्वित्यादिना । अजिरतिश्च गमनार्थी धातू,
।
आ
|
1
तदाह-- पादाभ्यामज तीत्यादिना । तथा चात्राजेवों" देशोऽपि प्राप्नोति “अघञ्क्यबलच्यजेवी" - [ ४.४.३. ] 55 इति सूत्रेण स कथं नेत्याशङ्कापनोदायाह--अत एव निर्देशादिति, अयमाशयः - कानिचित् कार्याण्याचार्याः स्पष्टं विदधति कानिचिच्च स्वाचारेण शिक्षयन्ति तथाचाचार्येण आजिशउदव्यवहारादत्र तदभावोऽनुमीयत इति तथा चोभयत्र पदादेशे -- पदाजिः पदातिरिति शब्दौ निष्पन्नौ । गरूपे उत्त- 60 रपदे उदाहरति-- पादाभ्यां गच्छतिति पादशब्दे उपपदेगमेर्डः प्रत्ययोऽन्त्यस्वरादेर्डित्त्वसामर्थ्याल्लुक्, तदाह"नाम्तो गमः ०" [५. १. १३१.] इत्यादिना ड इति, अनेन पदादेशे - पद्गः । पादाभ्यामुपहतः इति, तथा च " कारकं कृता" ३. १. ६८ ] इति समासः, अनेन पदादेशे 65 पदोहतः इति । सूत्रस्य वैयर्थ्यमुद्भाव्य सार्थकत्वं द्रढयति-- पादशब्द समानार्थः इति - प्रकृतसूत्रे पादशब्द: शरीरावयवविशेषपरो न तु श्लोकादिचतुर्थांशपरः,
"हृद्-भग- सिन्धोः" [ ७. ४. २५ . ] इत्यस्य प्राप्त्यभावादादिस्वरवृद्धी - सौहृदय्यमिति रूपद्वयं भवति, यद्यपीहापि टयण यरूपत्वमेव प्रत्ययस्येति ये परे प्रवर्त्तमानोऽयं नियमो लगत्येव, तथापि निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धस्य ग्रहणम् इति न्यायेन टयणो यस्येह न ग्रहणमिति बोध्यम् । एवं-- तथा च शरीरस्य यस्मिन्नवयवे पादशब्दः प्रयुज्यते तस्मि -
- ९९
35 हृच्छोको हृदयशोकः इत्यादावपि प्रकृतसूत्रविषयत्वाभावेनो- | नेव पदशब्दोऽपि प्रयुज्यत एव एवं चोभयोः समानार्थत्वेन 70
j
भयथा प्रयोगः । तथा चैवं प्रयोगविशेषसूचनार्थमेवेदं पादाभ्याम जतीत्यादिविग्रहे पदाजिरित्यादिप्रकृतसूत्रलक्ष्याणां सूत्रमिति ॥। ३. २. ९४ ॥
| स्वभावत एव सिद्धिरिति तत्साधनार्थं प्रकृतसूत्रस्य न -