Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 53

-
-
[ पाद-२, सूत्र-४९] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
परत इति किम् ? द्रुणीभार्यः वरटाभार्यः, वडवाभार्यः, प्रसूतभायः, प्रजातभार्यः इति--प्रसूता भार्या यस्य, अत्र पुंवद्भावे अर्थतः प्रत्यासन्नाः कर्म-हंसा-श्वशन्दाः ; प्रजाता भार्या यस्येति विग्रहः, अत्र प्रसूताप्रजाताशब्दौ प्राप्नुयः, द्रोणीभार्यः, कुटीभार्यः; फात्रीभार्यः, अत्र पंव- कर्तृक्तप्रत्ययान्तौ सति संभवे पुस्यपि प्रयुक्तौ स्यातामिति 40
दभावे शब्दतः प्रत्यासन्ना द्रोग-कुट-पात्रशब्दाः प्राप्नयः। संभावनया तयोरिह पंवदरूपमदाहृतम, अत्र प्रसूता-प्रजात 5 स्त्रीति किम ? ग्रामणि कुलं दृष्टिरस्य--'प्रामणिदृष्टिः, शब्दयोगर्भविमोचनं प्रवत्तिनिमित्तं, तच्च स्त्रीनियतमेव, न
खलपुष्टिः । स्त्र्ये कार्थे इति किम् ? कल्याण्या वस्त्रं-सि गर्भविमोचनसंभावनाऽस्ति, पुंसि कदाचित् प्रयुक्ताकल्याणीवस्त्रम् । स्त्रीग्रहणं किम् ? कल्याणी प्रधानमेषां-वपि गर्भाधानरूपमेव प्रवृत्तिनिमित्तमाश्रयत इति तत्र प्रवकल्याणीप्रधानाः, गृहिणीनेत्राः । एकार्थ इति किम् ? | निमित्तभेदकृतमेव स्त्रीत्वं न तु केवलं विशेष्यपारवश्यनिव- 45
कल्याण्या माता-कल्याणीमाता, दर्शनीयामाता । अनूडिति न्धनमेवेति कथमत्र स्त्रीलिङ्गयोः प्रसूत-प्रजात शब्दयोः पुंव10 किम् ? ब्रह्मबन्धभार्यः, करभोरूभार्यः । अनूद्धिति प्रसज्ज्य- . दूपमिति संदिहन्ति । "स्त्रियाः पुंवद्भाषित." [पा० सू०
प्रतिषेधात् इडविडोऽपत्यं स्त्री अञ्, तस्य लुप्, इडविङ् । ६. ३. ३४. ] इति सूत्रे भाष्येऽपि-"अस्तु तर्हि समासा चासौ भार्या च-ऐडविडभायंत्यादिषु उत्तरेण | नायामाकृतौ यदभाषितस्कमिति" स्वीकृत्य तिम्पुंवद्भावः । पर्युदासे हि ऊडसदृशप्रत्ययान्तस्य पुंवद्भावः । 'कथं गभिभार्यः प्रजातभार्यः प्रसूतभार्य इति ? तत्रोत्तर- 50 स्यादिति ॥ ४९॥
माह--"कर्तव्योऽत्र यत्नः" इति । सन्दिग्धमेव समाधान
मुक्तम् तत्र कैयट आह---गभिशब्दस्य गर्भसम्बन्धः प्रवृत्ति15 श०म० न्यासानुसन्धानम-परत
निमित्तं पुंसि स्त्रियां च समानम, अवान्तरभेदस्त्वविवक्षितः,
परतः इति । स्त्रिया विशेषणं तदाह--परतो विशेष्यवशादिति, अय
प्रसूल-प्रजातशब्दयोरपत्यापत्यवत्सम्बन्धः समानं प्रवृत्तिमाशयः--यो न स्वतः स्त्रीलिङ्गः शब्दः किन्तु विशेष्यपार
निमित्तमस्तीति दोषाभाव: इति, अयमाशयः---गर्भो द्विवि-55 वश्यादेव स्त्रीत्वमापन्नः सः 'उत्तरपदे' इत्यनवत्तं तस्यैद
धोऽवयवभूतोऽनवयवभूतश्च, तत्रावयवभूतो गर्भो ब्रीह्यादौ; विशेषणं-स्येकार्थे इति--स्त्रियामेकार्थ-समानार्थ स्त्री
तथा च गर्मी व्रीहिरिति प्रयोग:, अनवयवभूतो गर्भ: 20 लिङ्गे विद्यमानं समानाधिकरणं तस्मिन्नित्यर्थः, तदाह--
स्त्रियामेव, तथा प्रसूत-प्रजातशब्दयोस्तु न प्रवृत्तिनिमित्तदैतुल्याधिकरणे इति---शब्दस्याधिकरणमर्थः, अर्थे शब्दस्य
विध्य स्त्रियामेव तथाप्रयोगात, तथा चगर्भिणी-प्रसूताशब्दानां वृत्तेः, स तस्याधिकरणं, तदेव तुल्यं यस्य तत् तुल्याधिकरणं,
न विशेष्यपारतन्त्र्यनिबन्धनं स्त्रीत्वमिति तेषां पुवद्भावार्थ 60 तयाभूते उत्तरपदे परे पुंवद् भवति पुंसि यथा रूपं तादशेन
यत्नः कर्तव्य इति भाष्योक्तेरयमों यत्--गर्भिणीशब्दस्य रूपेण युक्तं भवति । किमविशेषेण सर्वः शब्दः प्रवद् भवति ।
गर्भसम्बन्धमात्र प्रवृत्तिनिमित्तं, प्रसूतप्रजातशब्दयोश्चापत्य25 नेत्याह--अनूडिति । तदेव पदं व्याचष्टे---नचेदङन्तो | सम्बन्धमा प्रवृत्तिनिमित्तं, तच्च पुंसि स्त्रियां च समानभवतीति--"उतोप्राणिनश्चायुरज्ज्वादिभ्य ऊ" [२. |
मिति विशेष्यपारवश्यादेव पुंस्त्वं स्त्रीत्वं वा प्रतीयत इति ४.७३.] इति प्रकरणे विहितमङन्तं वर्जयित्वेत्यर्थः । । स्वीकरणीयमित्येव' समाधानमायितव्यमिति । नागेशेन 65 उदाहरति--दर्शनीया भार्या यस्येति---अत्र दर्शनीय शब्दो चात्र विशेष उक्तः, तथाहि-एवं हि [ प्रसूतादिशब्दानां पुसि
विशेष्यनिध्नो नित्यस्त्रीलिङ्गभार्याशब्दरूपविशेष्यपारत- स्त्रियां च समानप्रवृत्तिनिमित्तत्वे ] ''योगादाख्यायाम्" 30 च्यादेव स्त्रीत्वमापन्न इति तस्य समानाधिकरणमुत्तरपदं [पा० सू० ४. १. ४८. ] इति सूत्रस्थभाष्यविरोधः,
भार्याशब्दस्तस्मिन परे पंवद्र पमभूत, समासश्च "एकार्थ । तत्रहि प्रसूतादेः पुमाख्यत्वं नेत्युक्तम, तस्माद गभिणो दारा चाने कं च" | ३. १.-२२.] इति सूत्रेणैव, “गोश्चान्ते." प्रसूता दाराः' इत्यादौ समानायामाकृतौ भाषितपुंस्कत्वमिति 70 [२. ४. ६.६. ] इति भार्याशब्दस्य ह्रस्वः । अन्यत्रापि ! वक्तु युक्तम्" इति, अयमाशय:-"पुंयोगादाख्यायाम्"
प्रकृतविग्रहादिकमतिदिशति--एवं पटुभार्यः इति-पवी [ पा० सू० ४. १. ४८. ] इति सूत्रस्थभाष्यरीत्या प्रसूता35 कल्याणी, शोभनेत्यादयः शब्दा विशेष्यवशादेव स्त्रीत्वमा- प्रजाताशब्दयोर्गर्भविमोचनवत्स्त्रीत्वं प्रवृत्तिनिमित्तं, तस्य
पन्ना न स्वतस्त्रिलिजगत्वाद विशेष्यनिघ्नत्वाद वा, तथा च पुसि स्त्रियां च तुल्यत्वं 'गभिणी दारा:, प्रसूता दारा:, चेदशाः शब्दा इहोदाहरणतामहन्त्येव ।
। प्रजाता दारा:' इत्यादी लिङ्गेनापि सामानाधिकरण्यदर्शना- 75