Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 52

बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
[पाद २, सूत्र ४८-४९]
भूतानीत्यर्थः, तथा च पूर्वत्र तत्पुरुषसमास: इह बहुव्रीहिरिति गोः पदं यत्रेत्यर्थे बहुत्रीही सति अगोपदमित्यपि स्यादेवेति विशेषः सूचितः । प्रकृतप्रयोगे शिष्टप्रयुक्तत्वं प्रकटयति-- तन्निवृत्त्यर्थमपि प्रकृतगगसूत्रेणागोष्पदशब्दस्य निपातनमाव- 40 "अगोष्पदेष्वरण्येषु विश्वासमुपजग्मिवान् ।" इति- ! श्यकमेवेत्याह-न विद्यते गोः पदं यत्रेति त्रिपदबहुव्रीहि
अगोष्पदपदेनेह ग्रामादिसम्बन्धशून्यत्वं सूच्यते, तथा च विवक्षायामिति, रूपान्तरनिवृत्यर्थं चेति-रूपान्तरमगोष्प5 ग्रामादिसम्बन्धशून्येषु-सर्वथाजनसंचाररहितेषु व्याघ्रादिश्वा- : दादन्यद्रूपमगोपदमिति, तन्निवृत्त्यर्थ तथाविधबहुव्रीहि
पदसेवितेष्वरण्येष्वपि, विश्वास-निर्भयस्थितिमपजग्मिवान- समासनिष्पन्नरूपनिवृत्त्यर्थ, निपातनमिति पूर्वतः सम्बध्यते । प्राप्त इति कश्चिदत्यन्ताहिंसाप्रतिष्ठो मुनिर्वय॑ते, “अहिंसा. ननु प्रकृतसूत्रेऽर्थकोटौ निपात्यरूपकोटौ चाऽऽदिपदेनैव तद्गण-45 प्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ सर्ववैरत्यागः" इति हि पातञ्जलं पठितानां सर्वेषां संग्रहे सिद्धे 'वर्चष्कादिष' 'अवस्कारादयः'
सूत्रम्, यः किल ध्यानधारणासमाधिभिरहिंसायां स्थिरो भवति । इत्येवमुभयत्र बहुवचनपरिग्रहो व्यर्थ इत्याशङ्कायामाह10 तत्सन्निधौ हिंसका अपि जीवा: परस्परं निवँरा निवसन्ति, ; बहुवचनमाकृतिगणार्थमिति--एवमाद्याकृतयोऽन्येऽप्यत्रैव
तस्यात्मव्यापत्तिविषये कुतः शङ्का स्यात, अत एव स तत्रापि- | गणे द्रष्टव्या इत्येवंरूपेणाकृत्यैव गणे पठितत्वपरिज्ञानार्थसततं हिंस्रजन्तुपूर्णेऽपि स्थाने समाश्वस्तस्तिष्ठति, न भीतो | मिति भावः । तत्फलमाह-तेनाचोवचपरोवरादयोऽपीति, 50 भवति । गोसेविते गोष्पदशब्दस्य पूर्वनिपातितत्वात् तेनैव ना! यद्यपि मुद्रितबृहद्वृत्तौ श्रावोवचेति पाठः प्रतीयते, तथापि समस्तेनागोष्पदशब्दस्यापि सिद्धौ सत्यामगोपदमित्यस्य | लघुन्यासधृतप्रतीकानुसारमाचोवचेति पाठः स्वीकृतः, आ
अञ्चतीत्याङ, अवाञ्चतीत्यवाड आऊचावाङचेति द्वन्द्वे पृथडनिपातनमनर्थकमिति शङ्कते-नन गोष्पदप्रतिषेधादि
"चवर्ग-द-ष-हः समाहारे" [ ६०. ३०, ९८०.] इत्यति त्यादि । गोष्पदस्य प्रतिषेधो नजा तदभावबोधनं तस्मादगोष्प- : आचवचमिति प्राप्ते अत्र निपातनादवाच आद्यकारस्योकारः, 55
: सिध्यतीति पृथक् तस्य निपातन व्यर्थ मिति एवं च परश्चावरश्चेति द्वन्द्वेऽवरस्यादेरकारस्योकारादेशः, शङ्कार्थः । स्वीकरोति-सत्यमिति-यथा शङ्कुसे तथा तस्य ।
परोवरशब्दः 'परोवरीणपरम्परीण-पुत्रपौत्रीणम्" [६. सिद्धिः सम्भावितैवेति तदाशयः । तथापि तदावश्यकतैवेति
१. ९९. 7 इति सूत्रे पठितः। आचोवचमित्यपठितोऽपि प्रतिपादयति-किन्त्विति, अयमाशय:-*नजिक्युक्तमन्यसदृ
आचार्यवचसा तत्प्रयोगोऽनुमेयः । पाणिनीये च आचोवचशाधिकरणे तथाहायंगतिः* इति न्यायेन नञ्युक्तं पदं मिति मयरव्यंस कादिषु पठ्यते, तत्रैव च तन्निपातनमभ्युपे- 60 तद्भिन्नं तत्सदृशं बोधयति, एवं च अगोष्पदशब्देन वस्तु ! यते. परोवरशब्दस्त सूत्रपाठादेव साधतथा स्वीक्रियते। गोष्पदभिन्नमपि गोष्पदसदृशं गोभिः सेवायोग्यं स्थानं बोधः स्वमते चानेन बहुवचनैवैतदादीनां सङग्रहो बोध्य इति यितं शक्यते, तद्योग्यतया च तत्प्रसक्तिः संभाव्यते, किञ्च ! तत्त्वम् ।। ३. २. ४८.॥ प्रसक्तस्यैव प्रतिषेधो भवतीति सर्वसिद्धान्तेन यत्र गवां प्रसङ्गः, यस्य स्थानस्य गोसेवितत्वसंभावना, तस्यैव तद्रहितत्वेऽगोष्पदशब्दप्रयोगः स्यादिति भावः, प्रसङ्गे सत्येव तद- परतः स्त्री पुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनङ । ३. २.४६ ॥ भावो नना बोध्यत इतीममर्थ दृष्टान्तेन द्रढयति-यथा-यत्र
___त० प्र०-परतो-विशेष्यवशात् यः शब्दः स्त्रीलिङ्गः, स ° शुक्लगुणप्रसङ्गः इति, अयमाशय:-शुक्लो गुणो यत्र संभा
| स्त्रियां वर्तमाने एकार्थे-तुल्याधिकरणे उत्तरपदे परे पुंवद्. 30 व्यते तत्रैव तदभावः प्रतिपाद्यते, तत्सम्भावना च रूपवति ! द्रव्य एव, आत्माऽऽकाशो वा न रूपवद् द्रव्यमिति तत्र रूप
' भवति, अनूङ-न चेदूडन्तो भवति। दर्शनीया भार्या यस्य ससामान्याभावस्य सिद्धत्वेन रूपविशेषशुक्लाभावप्रतिपादनं न ।
. दर्शनीयभार्यः, एवं-पटुभार्यः, कल्याणभार्यः, शोभनभार्यः,
प्रसूतभार्यः, प्रजातभार्यः; एनी भार्या यस्य स-एतभार्यः, भवति । एतेन किमायातमित्याह-यत्र तु गवामत्यन्ता
एवं-श्यतभार्यः, युवतिर्जायाऽस्य-युवजानिः; कल्याणी संभवः इति, प्रयमाशयः-पूर्वोक्तयुत्क्या यत्र स्थाने गोष्पदत्व- चासौ पञ्चमी च-कल्याणपञ्चमी; पटवी च मृद्वी च35 संभावना तत्रवागोष्पदप्रयोगः स्यात्, तत्सम्भावनाशून्येष्वर- । पटवीमदचौ, ते भायें अस्य-'पटवीमदभार्यः, अत्र द्वन्द्वपदानां ण्येषु तस्य प्रयोगो न स्यात् एवं च तत्रापि अगोष्पदशब्दस्य
परस्परार्थसंक्रमात् द्वयर्थस्य मदशब्दस्य द्वयर्थेन भार्याशब्देन प्रयोगार्थमिदं गणसूत्रमावश्यकमिति भावः । किञ्चास्तु सामानाधिकरण्यमिति पुंवद्भावः, पूर्वस्य तु व्यवधानान्न 75 नाम गोष्पदप्रतिषेधेनाप्यगोष्पदपदसिद्धिः, किन्तु न विद्यते ' भवति ।
65