Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 61

[पाद-२, सूत्र-५१-५२]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः।
निष्प्रतियोगिकत्वं तस्याश्रित्यवं विग्रहः कृत इति तया, सत्यपि सापत्न इत्येव रूपमिति न तदर्थं पुवभावारीत्याऽत्र सामर्थ्यमवधारणीयम् । सापल इत्यस्य रूपस्य नित्यत्वाश्रयणमावश्यकमिति ।
40 सिद्धावुपायान्तरमप्याह--सपत्नस्यायं-सापत्न इति वा णि तद्धितयस्वरे' इति सप्तम्याः परसप्तमीत्वेन नेहा
भविष्यतीति, तथा च सपत्नशब्दादेवाणि रूपमिदं न तु श्रयणमपि त विषयसप्तमीत्वेनति ण्यादीनां प्रवत्ती विवक्षि 5 सपत्नीशब्दादिति ने पबद्भावप्रवृत्यवृत्तिशङ्कति भावः । तायामेव वदभावो भवतीति पूर्वमक्तं.तस्य फलमपदर्शयितुं
अत्रेदं विचार्यते-यद्यपि सपत्नशब्दात् सापत्न इति रूपं निर्बाध | पच्छति--विषयसनम्याश्रयणं किमिति--परत्वाथिका तथापि सपत्नीशब्दादणि कीदृशं रूपमिति तु न निर्णीतम्, | सप्तमी तु "सप्तम्या पूर्वस्य" [७. ४.१०५.] इति परिभा- 45 तादशसन्देहेनैव च प्रकृतविचारप्रारंभ इति स सन्देहो | षातो लभ्यते. इति विषयसप्तमीसमाश्रयणं किमपि विशिष्टं
नानेम समाधानेनापतीति प्रथमप्रोक्तं सपत्नीशब्दनिपातन- फलं चेन साधयति तहि कुतः समाश्रीयत इति भावः । 10 रूपमेव समाधानं वरम् । अथवा सपत्नस्यायं सापत्न इतीति | प्रत्युदाहरणेनोत्तरयति--पच्या भावः इति । अत्र कि फल
ग्रन्थस्य सपत्नशब्दस्य यत् स्त्रियां सपत्नीति रूपं ततोऽपत्या- मिति दर्शयति-अत्र प्रत्ययोत्पत्तः पूवमेवेति, अयथेऽणि अयं सापत्नशब्द इत्यर्थः, तथा च न सपत्नीशब्द- माशयः--पदव्या भाव इत्यर्थे पटवीशब्दस्य गुणाङ्ग 50 विषयः सन्देहोऽनिर्णीत इति विज्ञेयम् ।
| प्रवत्ति निमित्तत्वेन तत: “पतिराजान्तगणाङ्ग"[६.१.६०. अन्ये च वैयाकरणाः सपत्नीशब्द त्रिधा व्युत्पादयन्ति, | इति ट्यण, प्राप्तस्तस्मिन् विवक्षिते एव पुंवद्भावप्रवृत्त्या ____ 15 शत्रुपर्यायात् सपत्नशब्दात् तन्मते "शाङ्गरवादि" [पा० सू० | तस्योवर्णान्तत्वलघ्वादित्वयोः सम्पत्त्या परत्वादुर्णा
४.१-७३. ] इति डोनि [ स्वमते गौरादित्वकल्पनया | न्तत्वप्रयुक्तः "स्वर्णाल्लध्वादे: [७. १. ६९.] इति ह्या ] सपत्नीशब्द एकः, विवाहजन्यसंस्कारविशेषविशिष्टे | अण् भवतीति पाटवमिति सिद्धयति । ननु मास्तूवर्णा-55 रूढं पतिशब्दमाश्रित्य समानः पतिर्यस्या इति विग्रहे सप- न्तत्वप्रयुक्तप्रत्ययोत्पत्तिरिवर्णान्तत्वप्रयक्तवास्तु सेति चेद
नीशब्दो द्वितीयः, अयं च नित्यस्त्रीलिङ्गः, स्वामिपर्यायं त्राह-परसप्तम्याश्रयणे तु पवीशब्दस्य लघ्वादित्वा20 पतिशब्दमाश्रित्य स्त्रीनपुसकसाधारण: सपतिशब्दनिष्पन्नः भावादिति, अयमर्थः-परिनिष्ठितस्यैवान्यार्थसम्बन्धयोग्य
सपत्नीशब्दस्तृतीयः । तत्र आद्ययोः शिवादित्वादणि पूर्वस्य तया पूर्व पटुशब्दस्य स्त्रियां पट्वीति रूप साध्यं, ततश्च पदभावे सत्यपि सापत्न इत्येव रूपम् यतः प्रथमस्थ परतः । संयोग परे पूर्वस्य गुरुत्वात् पट्वीशब्दो न लध्वादिरिति 60 स्त्रीत्वेऽपि पुंवद्भावेन 'सपत्न' इत्येव रूपमतिदिश्यते, द्विती- ! ततोऽण् न स्यात्, सति चान्यस्मिन् प्रत्यये पुंवद्भावे सत्यपि
यस्य च स्वतः स्त्रीत्वात् पुंक्भावाभाव एव, तृतीयस्य च पुनरणोऽवसरभ्रष्टत्वान्न प्रवृत्तिः, परसप्तमीपक्षे प्रत्ययोत्पत्ते25 नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यैव ग्रहणम् * इति न्यायेन, यादौ | रावश्यकतया तदुत्पत्तेः पूर्व पुंबद्भावाप्राप्तेरिति । तद्धिते'
स्वरादौ वा प्रत्यये विवक्षित एव पुंवद्भावात् पत्युतरपदत्व- इत्येवोच्यता, 'यस्वरे' इति व्यर्थ मिति शङ्कते--यस्वरे इति माश्रित्य तनिबन्धनो ञ्य एव "अनिदम्यगपवादे च दित्य- | किमिति । तदभावेऽन्यत्रानिष्टस्थलेऽपि प्रवृत्तिः स्यादित्याह 65 दित्यादित्ययमपत्युत्तरपदाळ्यः " [ ६-१-१५ ] इति सूत्र- | पव्या आगतमिति-अत्र हेतुत्वेन विवक्षितात् पट्वी- .
णेति सापत्य इत्येव रूपं न तु शिवादित्वादणि सापत इति, | शब्दात् “नहेतुभ्यो रूप्यमयटी वा" [ ६. ३. १५६. ] इति 30 शिवादी रूढयोरेव ग्रहणस्पष्टत्वादिति । भाष्यकृता च रूप्य-मयटो: सतो रूपदयं भवति, उभयत्रापि प्रवत्त्वे पटरूप्यं
"स्त्रियाः पुंवद्" [पा० सू० ६-३-३५ ] इति सूत्रे पुंवद्भा- ! पटुमयमिति स्यात्, तच्च नेष्टमिति 'यस्वरे' इत्यावश्यकवातिप्रसक्तिस्थलवर्णनप्रसङ्गो "इह च प्राप्नोति + + + | मिति भावः ।। ३. २. ५१. ।।
70 सापत्न इति" इति शङ्कायाम् “सापत्नः प्रकृत्यन्तरत्वात्"
"सपत्नशब्द: प्रकृत्यन्तरमस्ति' इत्युत्तरितम् । तस्य चाशयः 35 कैयटादिभिरित्थमवधारितो यत्--सपत्नीशब्दोऽयं सपन
एयेऽग्नायी। ३. २. ५२॥ शब्दप्रकृतिकः, शिवादौ वा सपत्नशब्द एव पठ्यते,
नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् इति न्यायन च | त०प्र०-तद्धिते एयप्रत्यये परे अग्नाय्येव परतः स्त्री सपत्नीशब्दोऽपि तत्र गृह्यत इत्यण भवति, पुंबद्भावे च पुंवद् भवति । अनाय्या अपत्यम्-आग्नेयः, अग्नायी देवताऽ.