Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 60

-
-
५४ बृहवृत्ति-बृहन्याससंवलिते
[पाद-२, सूत्र५१] प्रत्यययोविशेषणतया तद्धितग्रहणमनावश्यकमिति भावः । न स्त्री-मनायी “मनोरी च वा" [ २. ४. ६१. ] इति ज्याकेवलं तद्धितीया एव प्रत्यया नामतो भवन्ति, अपि तु । मकारादेशे आयि च-मनायीति रूपम, तस्या अपत्यमित्यर्थे ती नामधातुसम्बन्धीया अपि । किञ्च तद्धितग्रहणाभावे । गर्गादित्वाद् यअि-मानाय्य इति रूपं भवति, अत्र पुंवद्भावे केवलं प्रत्ययस्य यस्य स्वरस्य वा ग्रहणमिति स्यादावपि । सति तु 'मानव' इत्येव रूपं स्यात्, मनुशब्दस्य गर्गादौ स्वरादी पुंदभावः स्यादित्याह-हस्तिनीमिच्छतीत्यादि, । पाठाभावात, प्रत्यये च विवक्षित एव पुंवद्भावप्रवृत्तेः, तदुहस्तिनीशब्दादिच्छार्थे "अमाव्ययात् क्यन् च”[३. ४. २३.] ! त्तरमपि प्रवृत्ती पंवावे मानव्य इति रूपं स्यान्न तु मानाय्य इति क्यनि हस्तिनीयेत्यस्य धातुत्वादी-हस्तिनीयतीति । इति, इदं तु रूपं पंचद्भावस्यानित्यत्वे एव सिद्धयतीति 45 रूपं भवति, अत्र नामधातुसम्बन्धिन्यपि यकारे पुंवद्भावः । तत्फलमिदं साध्वेवेति । क्वचिदन्यत्रापि पंवदभावाप्रवत्ति
स्यात् । हस्तिन्यः इति हस्तिनीशब्दस्य प्रथमाबहुवचने दृश्यते साऽपि तस्यानित्यत्वेनेव साधनीयोतोपायान्तरेणेति *0 रूपम, अत्र स्वरादिः प्रत्ययोऽसिति तस्मिन् परतोऽपि पुंवत्त्वं विचारे. सति संभवे उपायान्तरमेवाश्रयणीयं न त्वनित्यत्वाश्र
स्यात्, एवम्- एनीयति, एन्यः इति रूपद्वयमपि प्रत्यु- यणमिति मनसिकृत्याह-सापन इत्यापि "सपल्यादौ" दाहार्यम्, तद्धितग्रहणे कृते च न दोषः । कथं यौवतमिति- २.४.५०.] इति सूत्रे सपत्नीति समुदायनिपातनादिति, 50 युवतिशब्दात् समूहार्थे [ युवतीनां समूह इत्यर्थ ] अणि । अयमाशय:-समानः पतिर्यस्या इत्यर्थे स्वामिपर्यायं पतिशब्द
रूपमिदम्, तत्र वद्भावे सति यौवनमिति रूपमुचितामात माश्रित्य यदि सपत्नीशब्दः साध्यते तहि तादृशसपत्नी शब्द15 प्रश्नाशयः । भिक्षादौ युवतीति स्त्रीलिङ्गपाठादिति, अय-स्य सपतिशब्दप्रभवत्वात सपतित्वस्य समानस्वामिकत्वस्य
माशय:- भिक्षादिषु युवनशब्दः पुंलिङ्ग एव पठितव्यः । पुरुषादिसाधारणत्वादयं शब्द: परत: स्त्रीलिङ्ग एवेति तस्यह स्यात, ततश्च *नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम
याप ग्रहणम् | स्वरादौतद्धिते [अपत्यार्थे "शिवादेरण" ६.१.६० इत्यणि] 55
: इति न्यायन यवतीशब्दादपि स्यादेव प्रत्यय इति स्त्रीत्व
१ परेऽनेन पुवद्भावेन सता सापत इत्येव रूपं स्यादिति सापत्न विशिष्टयवन-शब्दस्य पाठो व्यर्थः सन् अस्य प्रत्यय इति रूपं कथमिति शहाः तत्र "सपल्यादी"३. ४. ५०१ 20 परत एवमेव रूपमिति ज्ञापयति, तथा च पुंवद्भावो न । इति सत्रे सपत्नी शब्दस्य निपातनेन तस्य नित्यं स्त्रीत्वं
भवति. एवं च न तत्र सूत्राव्याप्तिर्दोष इति भावः । पाणिनीय सिध्यतीति न पंवदभाव इत्युत्तरम् । यद्यपि 'मानाय्य' इत्यतन्त्रे च यौवनं यौवतमिति रूपद्वयमपि साधुतया स्वीक्रियते, त्रापि मनायीशब्दो गर्गादिगणे पठित इति भिक्षादौ युवतिशब्द- 60 तत्र यौवनमिति युवनशब्दस्य तिप्रत्ययान्तस्य पुंवद्भावेन यत् “सपत्न्यादौ" इति सूत्रे च सपत्नीशब्दवद् वा निपातित रूपम्, यौवतमिति तु युधातोः शत्रन्तस्थ स्त्रियाँ युवतीति
एवेति न तत्रापि पुंवद्भावानित्यत्वस्य फलमिति नास्ति संसाध्य ततः समहार्थेऽणि कृतेऽपि पंवत्त्वे यौवतमित्येव
तज्ज्ञापने किमपि फलं, स्वसार्थक्यं विहायेति वक्तु शक्यत रूपमिति प्रक्रिया सिद्धान्तकौमुद्यां प्रदर्शिता दीक्षितेन । । एव तथापि मनायीशब्दस्य गर्गादिगणे पाठोऽणेकणो धनार्थ अयापरमव्याप्तिस्थलमाशङक्य समाधत्ते-कौण्डिन्य इति इति तत्र निवेदितत्वेन न तस्य पाठस्यार्थान्तरसायकत्वं सम्भ- 65 तु "कौण्डिन्यागस्त्ययोः०" [६. १. १२७.] इति । वतीति मानाय्य इत्यनित्यत्वोदाहरणमेव, "सपल्यादौ" इत्यत्र
निर्देशेन पुंवद्भावस्यानित्यत्वादिति, अयमाशयः-कुण्डि- च सपत्नीति नियातनस्य नान्यत् किमपि फलमृते तस्य नित्यं 30 नीशब्दादपत्येऽर्थं यषि तत्र पंबद्भावे सति "नोऽपदस्य." | तादशरूपवत्वविज्ञापनादितिस निर्देशः वदभावाभावसापको
[७.४.६१.] इत्यन्यस्वरादिलोपे कोण्डय इति रूपं भवितुमर्हत्येव । तत्फलान्तरमप्याह--अत एव सपत्नीभायें युक्तम, कथं 'कौण्डिन्य' इति । तत्रोत्तरमिदं-सूत्र 'कौण्डिन्य' इत्यत्रापि न भवतीति--सपत्नी भार्या यस्येत्यर्थे बहुव्रीहौ 70 इति निर्देशेन पुंवद्भावोऽनित्य इति विज्ञायते, तथा चात्रा- प्रकृतनिपातनादेव पवद्भावाभाव इति भावः । यद्यपि
प्रवृत्ती सत्यां रूपसिद्धौ बाधकाभाव इति नेदमपि प्रकृत- समानः पतिर्यस्याः सैव सपत्नी.सा च भार्यान्तरस्य कृते तेन 35 सूत्राव्याप्तिदोषस्थलम् । अनित्यत्वज्ञापनस्थ स्वाशे चारिता- शब्देन वाच्या, एकपतिकयोयोः परस्परं सपत्नीशन्दव्यव
र्थ्यमात्रमेव न प्रयोजनमपि तु फलान्तरमपि तत्रापेक्ष्यते, हार्यत्वात, न तु पत्युः कृते सा सपत्नी, तथा च सपत्नी भार्या स्वसार्थक्यमात्राय ज्ञापनस्यानौचित्यादिति ज्ञापनस्य फला- यस्येत्यर्थे कथं सामर्थ्य मिति शङ्कितु शक्यते, तथापि या 75 न्तरमप्याह--अत एव मानाय्य इत्यत्रापीति-मनोरपत्यं । काचित् कयाचित् सह समानपतिका सा सपत्नी शब्दवाच्येति
25