Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 84

७८ बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
पाद-२, सूत्र. ७० ] जातीयैकार्थेऽच्वेः । ३. २. ७० ॥
स्वात् । एवं महती चासो राजी-महाराज्ञीति, अत्र 35
समासान्तोऽट् तु न, तद्विधौ ''राजन्-सखः" [७. ३. १०६.] तप्र-महतोऽध्यन्तस्य जातीयप्रत्यये एकार्थे चोत्तरपदे | इत्यत्र राजनिति नकारान्तनिर्देशात, अत्र तु ड्यन्तो राजडान्तादेशो भवति । महान् प्रकारोऽस्यास्या वेति महाजा- शब्दो विग्रहवाक्ये, अलौकिके प्रक्रियावाक्य च प्रयुज्यत तीयः, महाजातीया। एकार्थे-महांश्चासौ वीरश्च- इति नान्तत्वाभावात् । बहवीहावपि स्त्रियां प्रवृत्तिमाह5 महावीरः, एवं-महामनिः, महान् भागोऽस्य-महाभागः, महती कीर्तिरस्य -महाकीतिः। महती स्तुतिरस्येति- 40
एवं-महायशाः, महती चासो देवी च-महादेवी, एवं-महा- महास्ततिः । करादिष्वपि समानाधिकरणे उत्तरपदे परराज्ञी; महती कीर्तिरस्य-महाकीर्तिः, महास्तुतिः, महात्वादिदमेव 'प्रवर्तत इति नित्यमेव डादेशो भवति, परिश्चासौ करश्च, महान् करोऽस्येतिवा-महाकरः, एवं- | शेषादेव पूर्वसूत्रस्य व्यधिकरणे उत्तरपदे प्रवृत्तिस्वीकारात्,
महाघासः, महाविशिष्टः, महान्तमात्मानं मन्यते-महा- तदाह-महाँश्चासौ करश्च, महान् करोऽस्य वेति-- 10 मानी; एवं-महंमन्यः, खशि डाहस्वत्वे मोऽन्तः । जातीय- महाकरः इति । एवं घासविशिष्टयापि विज्ञेयम् । महान्त- 45
कार्थ इति किम ? प्रकृष्टो महान-महत्तारः, महत्याः | मात्मानं मन्यते इति-"मन्याण्णिन्' (५. १. ११६.) पुत्रो महतीपुत्रः, महत्याः पतिः-महतीपतिः । अच्वेरिति | इति णिन्, उपान्त्यवृद्धिः, अनेन डादेश-महामानी। किम् ?,-अमहान महान संपन्नो महदभतश्चन्द्रमाः, अमहती | "कतु: खश्" [५. १. ११६. ] इति खशि तु डाह्रस्वे महती संपन्ना-महद्भता कन्या ॥७०॥
मोन्तादेशे च--महंमन्यः इति । एकार्थ इति किमितितथा सति पूर्वोक्तसूत्रद्वयाकरणमपि लाघवमिति प्रष्टु- 50
राशयः । एकार्थादुत्तरपदादन्यत्र डादेशो नेष्ट इति तत्र श० म०न्यासानुसन्धानम् जाती। महत इत्यनु- तदभावार्थमेकार्थ इत्यावश्यकमिति प्रत्युदाहरणमुखनाह-- 15 वर्तते, स्त्रियामिति च निवृत्तं योगविभागात, एकार्थे उत्तरपदे
प्रकृष्टो महान् --महत्तरः इति-अनैकार्थ इत्यस्याभावे इति तु सम्बध्यत एव, तदाह-महतोऽच्च्यन्तस्येति- न केवलं व्यधिकरणे उत्तरपद एवापि तु तरादिष्वपि विप्रत्ययान्तेऽपि महतो रूपं न विनश्यतीति तत्र प्राप्तिरस्ति | प्रकरणपठिष डादेशः स्यादिति भावः । व्यधिकरणे उत्तर- 15 तत्परिहारायाच्वेरित्युच्यते, अस्य फलमने प्रदर्शयिष्यत | पदे प्रत्यदाहरति-महत्या: पुत्रः इति-लिङ्गविशिष्ट. एव । उदाहरति-महान् प्रकारोऽस्येति--महच्छब्दात् ग्रहणन्यायेने हाप्यस्य प्रवृत्तिः स्यादिति भावः। एवं--- प्रकारार्थे जातीयर, तत्र चानेन डादेशात् महाजातीयः महतीपतिरित्यत्रापि विज्ञयम् । केचित् तु पूर्वपदे तदन्तइत्यस्य सिद्धिः। महान् प्रकारोऽस्या इति विग्रहे च- विधिमप्याहः ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधि:* इति महाजातीयेति । जातीयरि उदाहृत्यैकार्थे उत्तरपदे न्यायश्च प्रत्ययविधिविषय एवेति वर्णयन्ति । तथा च इत्यदाहरति-महाश्चासी वीरश्चेति-"सन्महत्परमोत्तमो
महच्छब्दान्तस्यापि पूर्वपदस्य डादेशो भवतीति 'सुमहास्कृष्टम्" [ ३. १. १०६.] इति समासः, अनेन डादेशः। जातीयः परममहाकरः' इत्यादिरूपाण्यपीष्टानीत्याहः । 25 महाश्चासौ मुनिः- महामुनिः । उत्तरपदस्य सामाना- अन्ये च 'एकार्थे' इत्यस्याभावेऽपि 'जातीये चाच्चेः"
धिकरग्यमात्रमपेक्ष्यते न तु प्रतिपदोक्तसमासग्रहणादर इति । इत्येतावता सूत्रेणाप्युत्तरपदाधिकारात् समासे समाक्षिप्ते धनयितुं बहुव्रीहिमुदाहरति-महान् भागोऽस्येति-- महावीर इत्यादीनां सिद्धिरस्त्येव, महत्तर इत्यत्र तु न 65 भागशब्दोऽनेकार्थ इह च भाग्यवाची। महायशाः इति- दोषः समासाभावात्, महतीपुत्र इत्यादावपि न दोषः
महद्यशो यस्य यशसो महत्त्वं च तत्कारण महत्वात् । न *लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यव ग्रहणम् इति 30 केवलं पुस एव महच्छब्दस्यानेन डादेशोऽपि तु स्त्रीलिङ्ग- | न्यायेन प्रतिपदोक्तस्य “सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टम्०"
स्यापि नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् इति । [३.१.१०७.] इति समासस्व ग्रहणात्, इति स्वभावत 70 न्यायात्, तदाह-महती चासौ देवी चेति-अत्र च | एवंकार्थे एवोत्तरपदे भविष्यतीति नावश्यकमेकार्थ इति पूर्व पुवद्भावे सति डादेशः, परत्वाड्डादेश इति वा, । पदमित्याहुः; तन्न–तथा सति 'महाभागः, महाबाहुः, सति हि डादेशेऽन्त्यस्वरादिलोपे पुंबद्भावप्रवृत्तरनावश्यक- । महायशाः' इत्यादौ बहुव्रीहावपि प्रवृत्तिर्न स्यादिति लक्ष्या