Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 78

बृहद्वृत्ति बृहन्न्यास संवलिते
[ पाद-२, सूत्र. ६३ ]
पचन्त्याहता-पचन्तीहता, विदुव्याहता - विदुषीहता 1 हस्वप्रवृत्तेरसंभवात् तदभावपक्षमेव पूर्व हस्वप्रवृत्तितरादिष्विति किम् ? पचत्याशा, विद्वद्वृन्दारिका ॥ ६३ ॥ निर्देशायोदाहरति, ह्रस्वाभावे पुंवत्वे- पचन्तरेति, उभयोरभावे - पचन्तीतरेति । श्रेयसितरेति इयमनयोरतिशयेन प्रशस्येति-- श्रेयसी, सैवेति स्वार्थेऽत्र तरः ''क्वचित् 41 स्वार्थे" [७. ३.७.] इत्यनुशासनात् इदमुन्दिन्तस्योदाहरणम्, इयसोरुदित्त्वात् । विदुषित रत्याद्यप्युदिदः तस्यैव, | विग्रहे "त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्" [ ७. ३. १३. ] इति रूपप् क्वसोरुदित्त्वात् । पचन्तिरूपेति - प्रशस्ता पचन्तीति हस्वादि पूर्ववत् । पचन्तीकल्पा ईषदसमाप्ता पचन्तीति 4! विग्रहः "अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप् देश्यप् देशीयर्” [ ७. ३. १३. ] इति कल्पप् । अथ वादिषूदाहरति- पचन्तिब्रुवा ब्रवीतीत्यर्थेऽचि प्रकृतसूत्रे निपातनाद् गुणाभावे उवादेश:, स्त्रियामाप् हस्वादि पूर्ववत् । चेलशब्दोऽपि लिहायजन्त एव, टिस्वं सूत्रे निपात्यते स्त्रियां ङयर्थं तदाह - 50 टिद्वचनं ङन्यर्थमिति--"अणञेये कण्- नव् स्नञ्-टिताम्” |[२.४.२० . ] इति सूत्रविहितङीप्रत्यय सिद्धयर्थमित्यर्थः । ब्रुवादयो निन्दावचना इति पूर्वमुक्तमेव । गवोपपदात् त्रायते : 'आतो डोऽह्वा वामः" [ ५.१.७६ ] इति डे मोत्रशब्दो व्युत्पाद्यते परमसावपि निन्दायामेव प्रयुज्यते मन्यतेः सत्यर्थे क्ते मतशब्दो व्युत्पाद्यते, सोऽपि निन्दावचन एवेह वृत्तिस्वाभाव्यात् । हतशब्दो हन्तेः वते सिद्धः, स च पापादिगणपठित इति तस्थ "निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः” [ ३.१.१०० ] इति सूत्रे पर्युदस्तत्वान्न तेन समासो भवति, ततश्च हतशब्दस्य विशेषणत्वेन विशेषणसमासे पूर्व - 6 ( निपातापत्तिः 'हतविधि:' इत्यादिवत्, किन्तु प्रकृतसूत्रेण हतशब्दे परे पुंवदादिविधानसामर्थ्यादेव नित्यसमासः, तथा च निन्द्यस्यैव पूर्वनिपातः । तद्धित कृत्प्रत्ययसम्बन्धि ऋदुदितमुदाहरणमुक्त्वा समासान्तप्रत्ययसम्बन्धि ऋदितोऽप्यु दाहरणं पूर्वोक्तप्रकारेण वेत्यतिदिशति एवं सुदतितरे- 65 त्यादीति - शोभना दन्ता यस्या असौ सुदती, इयमनयोरतिशयेन सुदतीत्यादिविग्रहः । ब्रुवादिविषये समासविधायकसूत्रं वक्तुं ब्रुवादीनां कुत्सावाचकत्वमाह-ब्रुवादयः कुत्साशब्दाः इति । ऋदुदिति किमिति सामान्येनैव
७२
श० म० न्यासानुसन्धानम्-ऋदुदित्० । ऋदु- | दिदिति प्रथमान्तं ' परतः स्त्री' इत्यस्य विशेषणम्, तदाह5 ऋदिदुदिव परतः स्त्रीलिङ्गशब्दः इति - यद्यपि पचन्तीत्यादीनां शब्दानां न ऋदित्त्वम्, यतोऽत्र प्रत्ययस्यैव तत्त्वम् शतृप्रत्यये एव ऋकार इद् भवति, तथापि 'ऋदित्' शब्दस्य विशेषणत्वेन "विशेषणमन्तः " [ ७-४-११३ ] इति परिभाया तदन्तग्रहणात् 'ऋदिदन्त उदिदन्तश्च परतः स्त्रीवाचकः 10 शब्द:' इत्यर्थाश्रयणे दोषाभावः भवति हि 'पचत्शब्दस्य ऋदिदन्तत्वम्, ऋदित् 'अत्' इति सोऽन्तेऽस्येति तत्त्वाक्षतेः । अत्र तरादयः प्रत्ययाः ब्रुवादीनि शब्दस्वरूपाणि प्रायो वृत्तिविषये निन्दापराण्येव । अत्र सूत्रे वा ग्रहणं पुंवदित्यनेनैव सम्बध्यते, न तु ह्रस्वेनापीति परेषां मतस्य निरा 15 करणाय वा शब्दमन्ते योजयति वृत्ती -- ह्रस्वान्तः पुंवञ्च भवतीति । क्रमश उदाहरति-- पचन्तित रेत्यादिना, 'पच्' धातोः पाकार्थस्य वर्त्तमानायां शतृप्रत्यये कृते पचदिति रूपं, ततः स्त्रियां पचन्तीति रूपमिति भवति तस्य ऋदि दन्त प्रकृतिकत्वात् तत्त्वम् । यद्यपि तरादिप्रत्यय विषयेऽपि 20 तदन्तविधिना 'तराद्यन्ते उत्तरपदे' इत्यर्थ आशङ्कितुं शक्यते,
भवति च तथा सति ब्रुवादिना सहैकरूपेणैवान्वयः, सम्प्रति हि प्रत्ययेषु परतः ब्रुवादिषु चोत्तरपदेध्विति विभज्य वाक्यं क्रियते, तरादिषु तदन्तविधौ सति च तराद्यन्ते बुवादौ चोत्तरपदे परत इत्येकदेवोत्तरपदस्य समाना 25 धिकरण्येनोभा म्यामन्वये लाघवम्; तथापि तथा न व्याख्यातम्, यतः * उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे न तदन्त ग्रहणम् * इति न्यायेन प्रकृते तदन्तविधिर्न शक्यते कर्तुम्, अत्र न्याये मानं च "हृदयस्य हृल्लासलेखाण्ये" [३-२-९४] इति सूत्रे लेख ग्रहणम्, तत्र हि लेखेत्यणन्तस्य ग्रहणमिति 30 व्याख्यातम्, अण्प्रत्ययोऽपि सूत्रे पठ्यते, ततश्च अणन्तत्वेनैव लेखस्य ग्रहणे सिद्धे पुनर्लेखग्रहणं व्यर्थीभूतमुक्त - न्यायज्ञामापकमिति न्यायार्थसिन्धी विस्तरशः प्रतिपादितम् । । सर्वेषां परत: स्त्रीलिङ्गशब्दानामनेन पुंवद्भावो ह्रस्वश्च 76 प्रकृतन्यायज्ञापने च तदीय [ लेखग्रहण ] सार्थक्यमिव प्रकृते - ! विधीयतामिति प्रश्नाशयः कुमारितरेति तथा सतीहापि ऽपि तदन्तविध्यभावान्न तराद्यन्ते उत्तरपदे सूत्रप्रवृत्तिरपि । विकल्पेन पुंवत्त्वं स्यादिष्यते तु नेति भाव: ह्रस्वस्तुत्तर 35 तु प्रत्ययमात्र इत्याशयेनाह - तर - पचन्तितरेति सूत्रेण नित्यमेव विधास्यते, तथा चैकमेव रूपम्, ऋदुदिदि
इयमनयोरतिशयेन पचन्तीति विग्रहः पुंवद्भावपक्षे च । त्यस्थाभावे तु रूपत्रयं स्यात् ।
55