Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 43

पाद-२, सूत्र-४१-४२]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
उदाहरति इन्द्रासोमावित्यादिना इन्द्रश्च सोमश्चेति तकमिति प्रष्टुराकूतम् । न देवतानामेव सहश्रवणं, यज्ञाङ्गाविग्रहः ! एवम् इन्द्रावरुणावित्यादी। शुनासीराविति- नामन्येषामपि सहश्रवणात् यथा यूपचघालावित्यादि, यूपो 10 शुनश्च सीरश्चेति विग्रहः, शुनो वायुः, सीरः सूर्यः, हरदत्तस्तु- यागसमाप्ति-चिह्नभूतः स्तम्भविशेष: खदिरादिनिर्मितः,
"शुनासीरशब्द इन्द्रगुणविशेषवाची, तथा च मन्त्र: “इन्द्रं वयं ! चषालो वलयाकारो लौहमयः काष्ठमयो वा यूपमध्ये देयः 5 शनासीरमस्मिन यज्ञ हवामहें" इति" इति केचिन्मन्यन्त : पदार्थः, एतावपि वेदे सहश्रुतौ किन्तु देवतात्वान्नात्र भव
इत्याह, तत्रासी शनासीरशब्दोऽन्य एव इह च द्विवचना- त्यात्वप्रवृत्तिरिति देवतानामित्यावश्यकम् । एवम्-उलूखलन्तोऽन्य एवेति युक्तः पन्थाः प्रतीयते । वेदेति किमिति- ' मुशले अपि यज्ञाङ्गत्वेन वेदे सहश्रुते, परंतु देवतात्वाभावान 45 देवतानां प्रायो वेद एव श्रवणाद् वेदग्रहणमव्यावर्तकमिति : भवति तत्रात्वमिति, देवतानामित्यस्याभावे तु स्यादेवेति
प्रष्टराशयः । व्यावर्त्य माह-शिव-वैश्रवणाविति-शिवः प्रसिद्धः तद्वारणाय देवतानामित्यावश्यकमिति ॥३-२-४१॥ 10 स्वनाम्नैव, वैश्रवणः कुबेरः, उभयोरेकत्र कैलासे वासस्य
पुराणादी प्रसिद्धत्वात् तत्र तयोः सख्यस्य सहचरणस्य वणि- : तत्वात् सहश्रुतत्वसत्त्वेऽपि न भवत्यात्वं वेदे सहश्रुतत्वाभा.. ई: षोम-वरुणेऽग्नेः। ३. २.४२॥ वात् वेदे सह श्रवणं चकहविर्भागित्वेनान्यथा वा क्वचित् .
पर : त०प्र०—बेदसहश्रुतावायुदेवताना द्वन्द्वे षोम-बरुण
. प्रसिद्ध साहचर्य वैदिके कार्य, तथैतयोनेति भावः । स्कन्द- योरुत्तरपदयोरग्निशब्दस्य इकारोऽन्तादेशो भवति, योमेति 50 15 विशाखौ इति-स्कन्दः कात्तिकेयः, विशाखोऽपि तदीयमूर्ति
निर्देशादीकारसंनियोगे षत्वं च निपात्यते। अग्नीषोमो, भेद एव विशाखानक्षत्रे प्राकटयं गतः, एतयोश्च क्वापि सह-'
अग्नीवरणौ । षोमवरुणेति किम् ? अग्नेन्द्रौ। देवताद्वन्द्व - श्रवणायोग एव किं पुनर्वेदे । ब्रह्म प्रजापती ब्रह्मण एव ।
इत्येव-'अग्निसोमो माणवको, ईकारसंनियोगे विधानाविह मानसिकाः पुत्राः प्रजापतित्वेन प्रसिद्धाः, ब्रह्मापि प्रजापति- ।
षत्वमपि न भवति ॥ ४२ ॥ नाम्ना प्रसिद्धः "स्रष्टा प्रजापतिबंधा:" इत्याद्यमरकोशात्, अनयोरपि न वेदे सहश्रवणम् । अस्तु तर्हि वेदश्रुता इत्येव सहग्रहणं किमर्थमिति शङ्कते-सहेति किमिति । विष्णुशका- श०म० न्यासानुसन्धानम्-ई: पोम०। पूर्वसूत्रमनु-55 विति-एतौ वेदे पृथक पृथग्धविर्भागित्वेन श्रुतौ न तु सह. वर्तते, "आ द्वन्द्वे" इत्यतः केवलं 'द्वन्द्वे' इति पदम, 'आ' इति इविर्भागित्वेनेति न भवत्यात्वम्, सहग्रहणाभावे च स्यादेवेति : हि विधेयः, तत्स्थाने चेह 'ई': पठित एव । तथा च सूत्रार्थ
तद्वयावृत्त्यर्थ सहाहणमावश्यकम् । श्रुतेति किमिति, , माह-वेदसहतेत्यादिना । अत्र सोमशब्द एव कृतषत्वतया 25 अयमाशयः-वेदसहख्याताः' इत्यादिशब्देन कथनीयं, न तु निर्दिष्टोन पोमशब्दोऽन्यः कश्चिदित्याह पोमेति निर्देशादिति
श्रुतशब्देनैवेति । प्रत्युदाहरति-चन्द्र-सूर्याविति-एतौ वेदे विशिष्य घत्वविधाने वाक्यभेदापत्तेः, पृथक्सूत्रविधाने च 60 सहख्यातावपि नैवंरूपेण श्रुतावपि तु सूर्याचन्द्रमसावित्यादि- स्पष्टमेव गौरवमिति कृतषत्वनिर्देश एवाश्रितः, तच्चेदं षत्वरूपेणैवेति न भवत्यात्वम्, श्रुतग्रहणाभावे च स्यादेव । एवं- मीकारादेशसन्नियोगशिष्टं तत्सत्त्व एव भवति, तदभावे न
दिवाकर-निशाकरावपि सूर्याचन्द्रमसावेव, किन्तु नैवंरूपेण । भवति * सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सहवा निवत्तिः 30 श्रुताविति नात्वं भवति, तद्वारणाय श्रुतग्रह्णमावश्यकमिति इति न्यायात् । अग्निषोमाविति-अग्निश्च सोमश्चेति वि
भावः। वायुवर्जनेन किं व्यावर्त्यमिति पृच्छति-वायुवर्जन ग्रहे इतरेतरयोगद्वन्द्वेऽनेन ईत्वे षत्वे च रूपनिष्पत्तिः । एवम्- 65 किमिति-वायुवर्जनं च सामान्येन द्वन्द्वस्यैव विशेषणम्, वायु- अग्नीवरुणावित्यत्रापि षत्ववजंम्, एते द्वन्द्वे वेदे प्रसिद्धे। वजिततादृशदेवतानां द्वन्द्वे इत्युक्त्या वायो: पूर्वपदत्वे उत्तर- । घोमवरुणे इति किमिति--सामान्येनेवाग्नेरीत्वं विधीयतापदत्वे वोभयथापि नात्वप्रवृत्तिः, पूर्वपदभावनोत्तरपदभावेन । मित्याशयः । व्यावर्त्यमाह-अग्नेन्द्राविति-अत्र पूर्वसूत्रेणावा वायुरहितदेवताद्वन्द्धे एव प्रवृत्तः, तत्र वायोरुत्तरपदत्वे त्वमेव भवति ‘पोमवरुणे' इत्यस्याभावे च प्रकृतसूत्रेणत्वमेव अग्निवायू इति, पूर्वपदत्वे च वाय्वग्नी इति, उभयत्राप्या- स्यात् परत्वाद् विशेषविहितत्वाच्चेति तद्वारणाय 'षोमवरुणे' 10 त्वाभावाय वायुवर्जनमावश्यकमिति भावः । देवतानामिति । इत्यावश्यकमिति भावः । पूर्वसूत्रानुवृत्तिमपि द्रढयतिकिमिति-प्रायस्तासामेव वेदे सहश्रुतत्वेन देवतापदमव्याव- । देवताद्वन्द्व इत्येवेति, अत्र 'वेदसहश्रुतावायु' इत्यव्यावत्तं
35