Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 42

बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंवलते
[पाद-२, सूत्र.-३९-४१]
10
भेदस्यानौचित्यात । न च शब्दाधिकाराश्रयणे तथा भवि-संबन्ध निमित्ते सति प्रवर्तमानानामकारान्तानामाकारोऽन्तातुमर्हति, शब्दाधिकारे हि स शब्द एवाधिक्रियते न तु तदर्थः , देशो भवति । मातापुत्री, पितापुत्री, होतापुत्रौ ॥ ४० ॥ तदर्थश्च प्रकृतोपयोगितया भिन्नोऽपि क्रियते, यथा प्रकृत ramanar.......................... .....
एव ऋतामिति शब्दः संबंधसामान्यषष्ठया पूर्वाख्यातः, 5 प्रकृतसूत्रे च स्थानषष्ठया, तथैव विद्या-योनि सम्बन्धोऽपि श० म० न्यासानुसन्धानम्-पुत्रे। पूर्वसूत्रस्य 40 प्रकृतोपयोगितया व्याख्यास्यत इति वाच्यम्, यत ऋता
. ऋकारान्तानामेव द्वन्द्वे प्रवृत्त्या पितापुत्री इत्यादिषु तदप्रमित्यस्य पूर्वैःसामान्यसंबंधार्थकत्वं षष्ठ्यपेक्षया कृतम्, अन्यथा ।
वृत्तिरिति तादृशलक्ष्यसंस्कारायेदं सूत्रमारब्धम् । "ऋता तयोरन्वयासंभवादिह च संबन्धार्थकत्वे आकारादेशेन न विद्यायोनिसम्बन्धेः" "आद्वन्द्वे" इति सत्रद्वयं सम्बध्यत एव तथा
! च योऽर्थः सम्पन्नस्तमाह--पत्रशब्दे उत्तरपदे इत्यादिना तदन्वयसंभवः । स्वमते च तस्येहापि संबन्धसामान्यार्थकतयैव द्वन्द्वविशेषणत्वेन व्याख्यानम्, तथा च यत्रासंभवात्
इह च समस्यमानानां पदानां विद्या-योनिसम्बन्धः परस्पर- 45 पूर्वत्र गृहीतोऽर्थः प्रकृते न संभवति तत्र प्रामाणिकलक्ष्यानु- '
; मित्यर्थो न स्वीकृत इति प्रतिभाति, होतापुत्रौ इत्युदाहरणात्, रोधाग्छब्दाधिकारमाश्रित्यार्थान्तरकरणेऽपि प्रकृते तादृश-.
अत्र हि होतुः पुत्रस्य च न परस्परं विद्यासम्बन्धो न वा प्रामाणिकलक्ष्याभावेन तदाश्रयणे मानाभावात्, तथा च ।
। योनिसम्बन्ध इति पूर्वत्रापि तादृशोऽर्थों न युक्त इति प्रतिस्वसादुहितरावित्येव रूपं युक्तम् अस्ति चेहाप्येकसंबन्धिनि- भाति, परमत्राचार्यवचनमेव प्रमाणमिति लक्षणकचक्षकैरिदरूप्यत्वरूपः परस्परं तयोः संबन्धः चैत्रनिरूपितमेव हि
मनिर्णयमेव । यद्यपि पितापुत्रादीनामिव होतापुत्रावित्यस्य स्वसृत्वं दुहितृत्वं चेति, यथा पुत्रनिरूपितमातत्वपितत्वयोः । प्रयोगस्य लोकविश्रुतत्वं न प्रतीयते तथाप्याचार्योदाहरणेन परस्परं स संबंधः स्वीक्रियते तथा प्रकतेऽपि स्वीकारे बाधा- लक्षणानुसारेण च तस्य सत्त्वे विसंवादस्यानाश कनीयत्व. भावादिति । अत्र 'केचित् तु' इति तुनाऽरुचिः सूचिता, तद्धेतु
हर मेवेति ।। ३. २. ४०॥ तुश्चायम्-यथा तब मते किमपि प्रामाणिकं लक्ष्यं मदुक्तनियम- ....................................... प्रातिकूल्ये नास्ति, तथा ममापि मते पूर्वोक्तार्थस्य नेह ग्रहणम्, अपि तु परस्परसम्बन्धार्थकस्यैवेति स्वीकारे प्रामाणिकं लक्ष्य
: वेदसहश्रुतावायुदेवतानाम् । ३. २. ४१॥ माऽस्तु, तथापि यथा ऋतामिति पदं पूर्वपदमात्रविशेषणमपि । त० प्र०---वेदे सहश्रुतानां वायुजितदेवताना द्वन्द्वे पूर्व- 55 प्रकृते लक्ष्यानुरोधात द्वन्द्वविशेषणतया स्वीकतं तथा विद्या- पदस्योत्तरपदे परे आकारान्तादेशो भवति । इन्द्रासोमो. योनिसम्बन्धे इत्यपि पदं परस्परसम्बन्धपरतया स्वीकार्यम् । इन्द्रावरुणो, इन्द्रापूषणी, इन्द्राबहस्पती, शनासीरी, अग्ना. यदि पितृपितामहाविति लक्ष्यं तत्र गमकं तदा स्वसहितरा- मरुतो, अग्नेन्द्रौ, अग्नाविष्ण, सोमारुद्रौ सूर्याचन्द्रमसौ, वितीहापि, प्रामाणिकत्वमप्रामाणिकत्वं वोभयोरनिर्णीतमेव
मित्रावरुणौ वेदेति किम् ? शिववैश्रवणी, स्कन्दविशाखौ; एकसम्बन्धिनिरूप्यत्वरूपः परस्परसम्बन्धोऽपि न युक्तः, एक- ब्रह्मप्रजापती सहेति किम् ? विष्णुशको । श्रुतेति किम् ? 60 सम्बन्धिनिरूप्यत्वेऽपि सम्बन्धगतरूपस्य भेदात्, पूत्रेण हि चन्द्रसूर्यो, दिवाकरनिशाकरौ । वायुवर्जनं किम् ? मातापित्रोर्जनकत्वसम्बन्धस्यैकरूपस्यैव निरूपणमिह तु अग्निवायू, वाय्वग्नी देवतानामिति किम् ? यूपचषालौ,
विभिन्नरूपस्येति । पाणिनीये मते "आनङ् ऋतो द्वन्द्वे" (पा० उलूखलमुशले ॥४१॥ 30 " सू० ६. ३. २५.) इति सूत्रे महाभाष्ये पितृपितामहावित्यादावात्वाभावाय ऋत इत्यस्य द्वन्द्वविशेषणत्वं तु स्वीकृतम्, किन्तु स्वसदुहितरावित्यस्य चर्चा न कताऽस्ति, न वा परतः श०म० न्यासानुसन्धानम्-वेद । “आद्वन्द्वे" इति कयटादिभिरप्ययमर्थः स्पृष्ट इति तन्मते स्वसादुहितरावित्येव सूत्रम् उत्तरपदे इति चानुन
सूत्रम् उत्तरपदे इति चानुवर्तते, “ऋतां विद्यायोनिसम्बन्धे" 65 रूपं स्यादिति प्रतीयते ।। ३. २. ३६.॥
इति निवृत्तम् । इदं चैकपदं सूत्रम्, तत्र पूर्व वेद-सहश्रुतशब्दयोः सप्तमीतत्पुरुषः, वायुर्ना समस्यते बहुव्रीही, न ।
विद्यते वायुर्यासु ता अवायवः, अवायवश्च ता देवताःपुत्रे । ३. २. ४०॥
अवायुदेवताः, वेदसहश्रुता अवायुदेवताः-वेदसश्रुतावायुदेवताः, . त० प्र०-पुत्रशब्दे उत्तरपदे द्वन्द्व समासे विद्या-योनि- : तासामिति । तथा चार्थमाह-वेदे सहश्रुतानामित्यादि । 70
25