Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 35

[पाद-२, सूत्र-३२-३३]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
२९
45
पश्यद्-वाग्-दिशो हर-युक्ति-दण्डे अदसोऽकञायनणोः । ३. २. ३३ ॥ । ३.२.३२॥
अदसः परस्याः षष्ठ्या अकजप्रत्ययविषये उत्तरपदे
आयनणप्रत्यये च परे लप न भवति । अमुष्य पुत्रस्य भावः- 40 त० प्र० पश्यद्-बाग-दिवशब्देभ्यः परस्याः षष्ठया
आमुष्यपुत्रिका, एवम्-आमुष्यकुलिका, चौरादित्वादकम् । यथासंख्यं हर-यक्ति-दण्डषत्तरपदेषु लब न भवति । पश्य
अमुष्यापत्यम्-आमुष्यायणः, नडादित्वादायनण् । अदसोऽ5 तोहरः, अनादरे षष्ठीयम्, जनं पश्यन्तमनावृत्य हर्तेत्यर्थः;
नन्तरमायनणो विधानान्न तत्रोत्तरपदसंभवः ॥ ३३ ॥ बाचोयक्तिः, दिशोदण्डः, संबन्धषष्ठ्यौ ॥ ३२ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम्-अदसो० । अकबू श० म० न्यासानुसन्धानम्-पश्यदु। उभयत्र | आयनण द्वौ प्रत्ययौ, प्रत्ययग्रहणे चोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययमासमाहारद्वन्दः स च पूर्वमेकसमहस्यापरसमहेन सहात्वयवि- | त्रस्यैव ग्रहणमिति प्रतिपादितं वत्ती, ततश्च यत्र संभवस्तत्र
वक्षारूपसहोक्तिमाश्रित्य विधीयते, पश्चाद् यथासंख्यन्याय- प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणम्, यत्र न संभवस्तत्र प्रत्ययान्तस्येति 10 बलात् पश्यतः परस्याः षष्ठया हरशब्दे उत्तरपदे, वाचः । व्यवस्था पूर्वमुक्ता अत्र चाकविषये यद्यध्यसम्भवोऽस्ति,
परस्याः षष्ठया युक्तिशब्दे उत्तरपदे, दिशः परस्याः षष्ठया नहि अदसः परस्याःषष्ठया अकपरत्वसंभवः, अदसोऽकोदण्ड शब्दे उत्तरपदे इत्येवरूपेण लक्ष्यसंस्कारको वाक्यार्थ- | विधानाभावात, चौरादित्वाद्धि अकज विधीयते, चौरादिगणे च बोधः, तदाह-यथासंख्यं हर-युक्ति-दण्डेष्विति-पूर्वमेव ! नादसः पाठोऽपित्वमुष्यपुत्रशब्दस्यैव, तथा चाकञ्प्रत्ययान्तम- 0 प्रत्येकमन्वयविवक्षायां तु न स्यात् समासः, सहोक्त्यभावात् ।। प्युत्तरपदं न संभवति, केवलपुत्रशब्दादकोऽविधानात् । एवं पश्यतोहरः इति-स्वर्णकार एतेन शब्देन ख्यातः, स हि
च प्रत्ययमात्रस्य प्रत्ययान्तस्य चेत्युभयोरसंभवाद् विषयपरपश्यत एव लोकस्याभूषणादिनिर्माणकर्मणि सुवर्णादिकं । तया सप्तमी व्याख्याति-अकप्रत्ययविषये उत्तरपदे इतिधाष्टयेन हरति, अल्पमूल्यं द्रव्यान्तरं तत्र क्षिप्त्वा बहुमूल्यं । यद्यप्युत्तरपदमात्रस्य नाकविषयत्वमपि तु समुदायस्यैव दूर सुवर्णादि चोरयतीति प्रसिद्धिः, अत्र बहुनामपि पश्यतां हरण | तथापि समदायद्वाराऽवयवेऽपितद्विषयताऽक्षतवेति मत्वा पश्यतो हर इत्येव प्रयोगोऽभिधानस्वाभाव्यात, यत्र च बहुत्वं 'अकप्रत्ययविषये उत्तरपदे' इति व्याख्यानमङ्गीकृतं वेदिविवक्षितं तत्र समास एव नेत्यपि शब्दशक्तिस्वभावमनुरुध्य | तव्यम् । आयनणस्तु केवलस्यापि षष्ठयन्ताददसः परत्वसकथयितुं शक्यत इति केचित् । बहुत्वविवक्षायामपि भवत्ये- म्भवात् तस्य स्वरूपस्यैव ग्रहणं कर्त्तव्यम्, तदन्तस्य चोत्तरवालुबिति परे। धाष्टय मेव द्योतयति-अनादरे षष्ठीयमिति, | पदस्यापि नास्ति सम्भवोऽदस एव तद्विधानादिति तद्विषये अयमाशयः-पश्यत इत्यत्र षष्ठी न स्वस्वामिभावसम्बन्धे, हरेण | स्वरूपमात्रस्य ग्रहण मित्याह-आयनरणप्रत्यये च परतः इतिसह तस्य तथाविधसम्बन्धाभावादसामर्थ्यात् समासो न स्यात्, | एतच्चाग्रेऽपि व्याख्यास्यति । अमुष्यपुत्रस्य भावः इति, तथा च पश्यन्तं लोकमनादत्य-नायं ज्ञातं प्रभवति, ज्ञात्वाऽपि न | अदमाशङ्कयते-चौरादिगणेऽमुख्यपुत्रशब्द-अमुष्यकुलशब्दयोः तत प्रमाणयितुं शक्नोतीत्यादि बुद्धया स हरतीति “षष्ठीवाऽना | पाठसामर्थ्यादेवात्र षष्ठया अलब भविष्यति, एवं च सूत्रेण दरे" [२-२-१०८] इति षष्ठी, तस्याः समास: । अत्रानादर- | तद्विधानमनर्थकम, यतो गणपाठस्याप्याचार्यपरम्पराप्राप्तत्वेन । क्रियाऽपि षष्ठयर्थ एवान्तर्भूतेति नासामर्थ्यम्, तदाह-जनं प्रामाणिकत्वं प्रयोगसाधुत्वनिर्णायकत्वं च सर्वरेव स्वीक्रियते
पश्यन्तमनाहत्येत्यर्थः इति, जनमिति कथनेन निर्मीयमाणा- | किञ्चामुष्यपुत्रादिशब्दस्य न केवलमकान्तस्य प्रयोगः स्यात, 30 भूषणस्वामिनमन्यं वोदासीनजनं पश्यन्तमप्यनादृत्येत्यर्थो | किन्तु प्रत्ययान्तरपरस्यापि, यथाऽमुष्यपुत्रस्यापत्यमामुष्य
ध्वनित:, अयं च शब्द: स्वर्णकारे प्रायः प्रयुज्यते; अन्ये पुत्रिः, अमुध्यकुलस्यापत्यममुष्यकुलीनः, ततोऽपि प्रत्ययान्तत्वतिचतुरचौरेऽप्ययं प्रयोग इत्याहुः । वाचोयुक्तिरित्यत्र च रम्, केवलममुष्यपुत्राऽमुष्यकुलशब्दो समस्तो व्यस्तौ च 70 विषयविषयिभावरूपे सम्बन्धे षष्ठी, वाग्विषय सयुक्तिप्रति- | प्रयोक्तव्यौ स्यातामिति चेत्?न-यतो गणे पाठस्य केवलम
पादनमिति तदर्थः, अथ च वाचा करणभूतया सयुक्ति- काविषय एव तस्य साधत्वमित्येतावन्मात्रार्थसाधकत्वमित्ये। प्रतिपादनं वाचः स्पष्टत्वमिति वाऽर्थः, दिशोदण्डः इति- | तेन सूत्रेण बोध्यते, तदर्थमेव च सूत्रेण पुनरलुगो विधान
अत्रापि तात्स्थ्यरूपसम्बन्धे षष्ठी, तदाह-सम्बन्धषष्ठीति । मिति न तद्वयर्थ्य नवा प्रत्ययान्तरविषयता केवलप्रयोग३-२-३२॥
| विषयता च तस्य भवतीति । तदर्थमेवान्यः प्रयोगस्वरूपमेव 71