Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 33

[पाद-२, सूत्र २८-२९]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
यथा स्यादित्येवमर्थम् , यथा स्तोकाभ्यां मुक्तः स्तोकेभ्यो । प्रत्ययः, सिद्ध-स्थौ च शब्दो, तत्र यद्यपि 'उत्तरपदाधिकारे मुक्तो वा स्तोकान्मुक्त इत्येव भवेत् । इत्याशङ्कायाम्-'एक- प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणून तु तदन्तस्य" इति ज्ञापधद्वचनमनर्थकम' (वा०) एकवदभावश्चानर्थकः । द्विब होर- कसिद्धं वमनं पूर्वमुक्तम , ततश्च तदन्तबोधो न स्यात. तथापि 4 लुक्कस्मान्न भवति ? “द्विबहुध्वसमासः" (वा.) द्विवच- केवलस्येन्प्रत्ययस्य सप्तम्यन्तेन सह सम्बन्धो न संभावित नबहवचनान्तानामसमासः । कि वक्तव्यमेतत् ? नहि । कथम- | इत्यसंभवादेवेहापि तदन्तग्रहणम् । तथाहि--इनप्रत्ययो नुच्यमानं गंस्यते ? "उक्तं वा' (वा.) किमुक्तम्-अनभि- द्विविध:-कृत तद्धितश्च, तत्र कृत्प्रत्ययो धातोविधीयत इति धानादिति। तच्चानभिधानमवश्यमाश्रयितव्यम्' इति प्रकृत्य, तस्य सप्तम्यन्तात परत्वासंभव: स्पष्ट एव । तद्धित इन् प्रत्ययो एकवद्वचने हि गोषुचरेऽतिप्रसङ्गः (वा.) 'एकवद्वचने हि मत्वर्थीयः, स च प्रथमान्तादेवास्यास्तीत्यर्थे विधीयत इति
सति गोषचरेशतिप्रसङ्गः स्यात् , गोषुचरः। 'वर्षाभ्यश्च ज' | तस्यापि सप्तम्यन्तात परत्वासंभव एव । अत आह-इन10 (वा.) वर्षाम्यश्च जेऽतिप्रसङ्गो भवति । वर्षासुजः, अपो
प्रत्ययान्त इति । भवत्येवेत्यर्थः इति-लुबिति शेषः, नद्धयोनियन्मतिषुचोपसंख्यानम् , अपोयोनियन्मतिषुचोपसंख्यानं यस्य प्रकृतार्थदाढर्यबोधकत्वसूचनायवकारोपन्यासः । 'बलुप कर्तव्यम् , 'जे चरे च (वा)'जे चरे चातिप्रसङ्गो भवति, | न भवति' इत्यस्य लुपोऽभावो न भवतीति प्रतिपादकत्वेअसुयोनिः, अप्सव्यम् , अप्सुमतिः, अप्सुजः, अप्सचरः" इति नावश्यं लुप् भवतीत्यत्रैव पर्यवसानात् । क्रमश उदाहर्तुमाह- 50
पाठो दृश्यते । तत्रालुपः स्थले एकवचनान्तस्यैव प्रयोगः | इनिति । स्थण्डिले वर्तते । इति-स्थण्डिलमेकहस्तविस्तृतो 15 स्यादिति वक्तव्यमिति पक्षे दोषप्रदर्शनार्यवाप्सुमतिरित्यप्यु- द्विहस्तायामको गर्तविशेषः, यत्र शयनं भिक्षकस्य विहितम,
दाहतमिति स्पष्ट प्रतीयते। न चाप्सुमन्तावित्यत्राप्सूशब्दो | अथ च चत्वरेऽपि स्थण्डिलशब्दः, यज्ञार्थं परिष्कृतस्थाने, बहत्वार्थ इति प्रतिपादितपूर्वम् । ततश्च मतुध्विति पाठो न होमार्थे कण्डप्रतिनिधित्वेन वालकादिभिः कर्तव्ये मण्डलभेदे भाष्यप्रकरणानसारीति मतिष्वित्येव पाठो युक्तिसङ्गत इति | च तथाहि...
55 निश्चीयते । किंच तस्य शब्दस्वरूपबोधकस्याप्सुशब्दस्य "नित्य नैमित्तिकं कम स्थाण्डिले वा समाचरेत । 20 सप्तम्यन्तत्वमपि नास्ति, किन्तु सप्तम्यन्तवाचकत्वम् , प्रकृ- हस्तमात्रं तु तत् कुर्याद् बालुकाभिः समाचितम् ।।"
तिवदनकरणमिति प्रकृतिवद्भावेन शास्त्रीयधर्मस्यैवातिदेशो | इति तन्त्रम। भविष्यति, न तु लौकिकस्य स्वरूपगतविशेषस्य सप्तम्यन्त
तत्र वर्तते (तच्छील:) स्थण्डिलवर्ती, एवं-स्थण्डिले त्वस्य । किञ्च सप्तम्यन्तत्वलाभेऽपि न ततो मतुर्भवितुमर्हति चत्त्वरे पूर्वोक्ते गर्तविशेषे वा शेते तच्छील:-स्थण्डिलशायी, ,
प्रथमान्तादेव तद्विधानात् । तथा च मतुप्रत्ययोत्पत्त्यर्थमपि | उभयत्र "अजातेः शीले" ( ५-१-१५४ ) इति णिन । 25 अप्समन्तावित्यस्य शब्दस्वरूपपरत्वमास्थेयमिति न तस्या- | सांकाश्ये सिद्धः, काम्पील्ये सिद्ध इत्यभयत्र कृदुत्तरपदः
लुप् प्रकरणोदाहरणत्वसम्भव इत्यलं प्रसङ्गागतविस्तरे- समास: । समे तिष्ठतीति-समस्थः, विषमे तिष्ठतीतिणेति ।। ३-२-२८ ॥
विषमस्थः, अत्रापि स एव समासः । सर्वत्र "तत्पुरुषे कृति" नेन-सिद्ध-स्थे । ३. २. २९॥
(३-२-२०) इति अलुप् प्राप्तः, सोऽनेन निषिध्यत इति लुबेव 65
भवति । "शय-वासि०" (३-२-२५) इत्यत आरभ्य प्रकृतत० प्र० इनप्रत्ययान्ते 'सिद्ध स्थ' इत्येतयोश्चोत्तरपदयोः
सूत्रपर्यन्तं पञ्च सूत्राणि कृदन्तेष्वेवोत्तरपदेषु प्रवर्त्तन्ते, 20 सप्तम्या अलप न भवति, भवत्येवेत्यर्थः। इन-स्थण्डिले
| ततश्च "तत्पुरुषे कृति" (३-२-२०) इति सूत्रेणैव सर्वेषां वर्तते-स्थण्डिलवर्ती, एवं-स्थण्डिलशायी; सांकाश्य सिद्धः, लक्ष्याणा सिद्धिः सम्भवति, यत्र विकल्पो यत्र वा नित्यं समस्थः, विषमस्थः। "शय-धासि०" ( ३. २. २५.) [ यत्र वा निषेध इष्टस्तत् सर्वं बाहुलकादेव सेत्स्यतीति सूत्रप- 70 इत्यादियोगद्वयविकल्पः "शु-नावृड्वर्षा०" ( ३. २. २७.) | ञ्चकं व्यर्थमेवेत्या इत्यादियोगद्वयविधिरनेन प्रतिषेधश्च "तत्पुरुषे कृति"
दियोगद्वयविकल्प इत्यादिना, अयमर्थः-शय वासि-वासे18 ( ३. २. २० ) इत्यस्यैव प्रपञ्चः, ते वै विधयः सुसंगृहीता | प्वकालात्" (३-२-२५) “वर्ष-क्षर-वर०" (३.२-२६) भवन्ति येषां लक्षणं प्रपञ्चश्चेति ॥२९॥
इति च सूत्राभ्यां विकल्पेनालुप् विधीयते, “द्युप्रावृटु" (३श० म० न्यासानुसन्धानम्-नेन् । अत्र इन्। २-२६) इति “अपो ययोनि०" (३-२-२८) इति च 75