Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 29

[पाद-२, सूत्र-२२.२३ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनेतीऽध्यायः।
15
गृहीतम् । इह च स्वाङ्गवाचिनामदन्तव्यञ्जनान्तानां तदिन करे कमलमित्यादिरूपेण विग्रहस्तत्रापि प्रकृतरूपसिद्धयर्थ स्नानां च सत्त्वेन सम्भवव्यभिचारयोरुभयोः सम्भवाद वृत्तौ । बाहलकमेवाश्रयणीयमिति भावः ।। ३. २. २२ ।। तदुल्लिखति- अदचजनान्ताच्छब्दादिति मर्ध-मस्तक- I amrintenancianarmananumaan inayanent
शब्दवत् कामशब्दोऽपि स्वरूपपर एवोत्तरपदे इत्यनेन सामा- बन्धं घभि नवा । ३. २. २३ ॥ 40 5 नाधिकरण्यादिति स्फोरयति---- कामशब्दादन्यस्मिन्नुत्तर- त०प्र० बन्धशन्दे घान्ते उत्तरपदे परे अद्व्यञ्जना
पदे इति। कण्ठे कालोऽस्ये ते-- उष्ट्रमुखादित्वात् न्तात् परस्याः सप्तम्या वा लुब् न भवति, स्वाङ्गादसमासः । वहंगडुरित्यत्रापि स एव समासः, वहः स्कन्धः, ! स्वाङ्गाच्चायं विकल्पः । हस्ते बन्धो, हस्ते बन्धोऽस्येति गडच्छितमांसपिण्डम्, यद्यपि "गड्वादिभ्यः" ( ३. १. : वा-हस्तेबन्धः, हस्तबन्धः, चक्रेबन्धः, चक्रबन्धः । बन्ध इति १५६.) इति सूत्रण सप्तम्या: प्राक् प्रयोगो विकल्प्यते, किमया
किम् ? पुटपाकः, मनोरोगः। घनीति किम् ? अजन्ते मा 45
समोर 10 तथा च गड़वह इत्यपि प्रयोगो भवेत्, परमिह बाहुलकान्नि- ! भूत-बध्नातीति बन्धः, चक्रबन्धः, हस्तबन्धः, चारकबन्धः। त्यमेव सप्तम्यन्तस्य पूर्वप्रयोग इति वहेगी
अव्यञ्जनादित्यव-गुप्तिबन्धः, काराबन्धः ।। २३ ॥ पुतशब्दः सास्नावाचक इति तत्रापि वले: ( चर्मणि रेखाया ) । दर्शनात सर्वत्र स एव समासः । पदकृत्यप्रदर्शनायाह--- श० म० न्यासानुसन्धानम्-बन्धे० । अत्र अमर्धमस्तकादिति किमिति । ततः परस्याः सप्तम्या लुबंद | घनीति प्रत्ययबोधकं पदं, तस्य बन्धेन सह स्वरूपतः भवतीत्याह-- मूर्धशिखः इत्यादि । स्वाङ्गादिति किमि ते | सामानाधिकरण्यं न सम्भवतीति तत् तदन्तपरम्, प्रत्ययस्य 50 अमर्धमस्तकादिति पर्यदासादेवाङ्गवाचकात् परस्या एव । तदन्तपरत्वस्य न्यायसिद्धत्वादिति 'धजन्ते' इत्यर्थक तत, सप्तम्या लग्निषेध इति प्रष्टुराशयः । नाङ्गमात्रात् परस्याः | तथा च धजन्ते बन्धशब्दे उत्तरपदे इत्यर्थः सम्पद्यते, तदाहसप्तम्या लब निषेध इष्टोऽपि तु स्वाङ्गात् परस्याः, स्वाङ्गं! बन्धशब्दे घअन्ते इति--उभयथा हि बन्धशब्दो व्युत्पाहि परिभाषितमभियुक्तैः
द्यते-घजा अचा च, तत्र घअन्ते परे सप्तम्या लप निषिध्यते20 "अद्रवं मतिमत् स्वानं, प्राणिस्थमविकारजम् ।
ऽजन्ते च नेति प्रक्रिया, तथा चोदाहरिष्यते । स्वाङ्गाद-45 अतत्स्थं तत्र दृष्टं च तेन चेत् तत् तथायुतम् ॥” इति।
स्वाङ्गादिति-पूर्वसूत्रात् स्वाङ्गग्रहणानुवृत्तिस्वीकारे,
चक्रेबन्धः इत्यत्र न प्रवर्ततेति तदननुवृरया सर्वत्र प्रवृत्तिएवं च स्वाङ्गशब्देनाङ्गवाचकभिन्नानामङ्गवाचि- रस्येति विज्ञायते । अत्र च समासविशेषानुपादानादुभयत्र नामपि पूर्वलक्षणलक्षितभिन्नानां व्यावृत्तिरित्याह-अक्ष- तत्पुरुषे बहवीही चास्य प्रवृत्तिरिति द्विधाऽपि विग्रहमाह---
शौण्डः, मुखपुरुषा शालेति-- पूर्वत्राङ्गादपि परत्वं ! हस्ते बन्धो, हस्तेबन्धोऽस्येति । पातञ्जले महाभाष्ये तु 25 नास्ति, परत्र च प्राणिस्थत्वाभावादङ्गवाचकत्वेऽपि न स्वाङ्ग-| "तत्पुरुषे कृति बहुलम्" (पा सू० ६. ३. १४) इति प्राप्ते
वाचकत्वम् । कामपर्युदासव्यावत्यंमाह--मुखकामः इति-: विकल्पार्थमिदमित्येतत्सत्रस्थानीये "बन्धे च विभाषा" मुखे कामो यस्येति विग्रहः, अयं च क्लीबजीवभेदः, तस्य
विभवः, तस्य ! (पा० सू० ६.३.१३) इति सूत्रे कथितम्, तेनायमपि मुख एव कामजव्यवहारस्य कामशास्त्रे पठितत्वात्, विशेष- तत्पुरुषे एव प्रवर्तत इति केचिद् वृत्तिकृत आहुः, तन्नोचित
णतयाऽपोदं प्रयुज्यते, यः किल स्वकामं वक्त्येव, न तत्पूरणाय । मिति नागेशेन तत्रैवोद्योते निरूपितम्, तस्य भाष्यस्यान्य- 65 30 प्रयस्यति स एवं विशेष्यते । अव्यञ्जनादित्यस्याप्यावश्य- तात्पर्यकत्वमिति तदाशयः । तथा च तन्मतेऽप्युभयत्र
कत्वमित्याह--अद्वयञ्जनादित्येवेति । व्यावय॑माह-- तत्पुरुषे बहुव्रीही च प्रकृतसूत्रप्रवृत्तिरिति लभ्यते। सामान्यतो अङ्गलित्रयः, जङ्घावलिरिति-उभयत्रार्थानसारं घअन्ते एव विधीयतां बन्धग्रहणं व्यर्थमिति शङ्कतेतत्पुरुष-बहुव्रीह्योः संभवः । क्वचित् सर्वोपाधिसत्त्वेऽपि बन्धे इति किमिति । 'पुटपाकः, मनोरोगः' इत्युभयत्र
सूत्रप्रवृत्तिर्न दृश्यते तत्साधुत्वार्थमाह--बहुलाधिकारात् | पाकरोगशब्दयोर्घअन्तत्वेन तत्रापि वैकल्पिको लुपो निषेधः 70 35 करकमलमित्यादि, यद्यपोदशाः प्रयोगाः 'करस्थं कमलम, | स्यादिति तद्वारणाय बन्ध इति विशिष्य कथनमावश्यकमिति
गलस्थो रोगः, गलस्थो व्रणः' इत्यादिविग्रहेणापि शाक- भावः। बन्धशब्दस्य घनन्तस्यैव प्रसिद्धया घनीति व्यर्थपार्थिवादिवत् साधयितुं शक्यन्ते तथापि यत्र सप्तम्यन्तेन । मिति शकते--घनीति किमि.ते। न केवलं घअन्त एव