________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩ પરિચ્છેદ ૬-૩૫,૩૬
૩૫ ટીકાર્થ-ત્રીજા પરિચ્છેદમાં પ્રત્યભિજ્ઞા બે જાતની સમજાવી છે એક તિર્યસામાન્યના વિષયવાળી, અને બીજી ઊર્ધ્વતા સામાન્યના વિષયવાળી. ત્યાં એક સરખા બે પદાર્થોમાં આ પણ ઘટ છે. આ પણ ઘટ છે. આ ઘટ પેલા ઘટની સાથે સદશ છે. ઈત્યાદિ ભિન્ન-ભિન્ન દ્રવ્યોમાં એકતા અથવા સમાનતાની જે બુદ્ધિ થાય તે તિર્યક સામાન્ય કહેવાય છે. અને એકનો એક જ પદાર્થ કાળક્રમે જુદી જુદી અવસ્થા પામે છતાં આ તે જ વસ્તુ છે. તે જ વસ્તુ છે એમ કાળભેદે થયેલા પર્યાયભેદમાં પણ દ્રવ્યની એકતા જાણવી તે ઊર્ધ્વતાસામાન્ય કહેવાય છે. જો આવા પ્રકારનું તિર્ય અને ઊર્ધ્વતાનું જ્ઞાન થાય તો તો તે પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણ જ્ઞાન કહેવાય છે. પરંતુ તેનાથી વિપરીત જે જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યભિજ્ઞાભાસ જ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે- કોઈ એક સ્ત્રીને એક જ દિવસે સરખા રૂપમાન વાળાં બે બાળકો જમ્યાં હોય, ત્યારે આ બે પુત્રોમાં એક પુત્ર બીજા પુત્રની સાથે તુલ્ય છે. એમ જાણવાની જિજ્ઞાસા હોવા છતાં “સ વાત''- તે જ આ છે એવું જાણવું તે તિર્યસામાન્યાભાસ છે. કારણકે તિર્યસામાન્યનો વિષય બે પદાર્થોમાં સદેશતા જાણવાનો છે એક્તા જાણવાનો નથી. તેને બદલે એક્તા જાણવી તે ખોટું જ્ઞાન હોવાથી આભાસ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે તે બે બાળકમાં કોઇપણ એક બાળકને પ્રથમ જોયા પછી બીજીવાર જોતાં “તે જ આ બાળક છે” એમ એક્તા જાણવી જોઇએ. તેને બદલે પૂર્વે જોયેલાની સાથે આ બાળક સમાન છે એમ સદશતા જાણવી તે ઊર્ધ્વતાસામાન્યાભાસ છે કારણકે એક્તા જાણવી એ ઊર્ધ્વતાનો વિષય છે. તેને બદલે સમાનતા જાણવી એ ખોટું જ્ઞાન હોવાથી આભાસ કહેવાય છે.
તિર્યસામાન્યનો વિષય બધા ઘટ ઘટપણે સમાન છે. આ ઘટ બીજા ઘટની સાથે તુલ્ય છે. એમ સદશતા જાણવાનો છે. તેને બદલે બધા ઘટ એ એક જ ઘટ છે એમ દ્રવ્યની એક્તા જાણવી તે આભાસ છે. તેવી રીતે ઊર્ધ્વતા સામાન્યનો વિષય એક્તા જાણવાનો છે તેને બદલે સંદેશતા જાણવી તે ઊર્ધ્વતાભાસ છે. મૂલ સૂત્ર-૩૩માં લખેલા આદિ શબ્દથી આવા આવા પ્રકારના પ્રત્યભિજ્ઞાભાસ બીજા પણ સમજી લેવા. ૬-૩૩-૩૪||
तर्काभासमादर्शयन्तिअसत्यामपि व्याप्तौ तदवभासस्ताभासः॥६-३५॥ ટીલા-વ્યાતિવિનામાવ: ૬-૩ उदाहरन्ति
स श्यामो मैत्रतनयत्वादित्यत्र यावान्मैत्रतनयः स श्याम इति યથ ૬-૩૬ .
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
