________________
૯૬
પરિચ્છેદ ૬-૫૧
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
ત્ર વસ્તુનિશ્ચાય ! આ “અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ” નામનો મૂળહેતુ સામાન્યમાં બન્નેને પણ માન્ય નથી એમ નથી અર્થાત્ બંનેને માન્ય છે. કારણકે જૈન અને નૈયાયિક એમ બન્ને વડે સામાન્યમાં અનેક વ્યક્તિવૃત્તિત્વ સ્વીકારાયેલું જ છે. તેથી સામાન્યમાં અનેકત્વ સિદ્ધ કરવામાં કે સવર્થક્યનો પ્રતિષેધ કરવામાં અનેક વ્યક્તિવૃત્તિત્વ આ જ મૂલહેતુ છે. અને આ હેતુ જ વસ્તુતત્ત્વનો નિશ્ચય કરાવનાર છે.
આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોવાથી પ્રશ્ન કરનારાએ ઉપરના પ્રશ્નમાં જે એમ કહેલું કે “સામચિં નાનેશ્વત્ર વર્તત સર્વથૈયા” “જે સર્વથા ઐક્ય હોય તે તે અનેક વ્યક્તિવૃત્તિ ન હોઈ શકે” એવું જૈનો નૈયાયિકોની સામે કેમ રજુ કરી શકશે ? કારણકે સર્વથક્ય નામનો હેતુ વાદી એવા જૈનોને તો માન્ય જ નથી. અને પોતાને અમાન્ય એવા હેતુથી પ્રતિવાદીનું ખંડન કરવામાં વાદીને અમાન્ય અને માત્ર પ્રતિવાદીને જ માન્ય હેતુ હોવાથી અન્યતરાસિદ્ધ થશે. જે હેતુ વાદી એવા જૈનને જ જો અમાન્ય હોય તો તે હેતુથી ધર્માન્તર એવા અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વાભાવ કેમ સિદ્ધ થશે ? અને આ રીતે જૈનો નિયાયિકોને પ્રસંગદોષ આવવાનું જે કહે છે તે પણ સૂપપાદ=સારી રીતે યુક્તિસિદ્ધ કેમ થશે ? ઇત્યાદિ જે કંઈ કહેવામાં આવ્યું છે. તે બધુ જ અયુક્ત ઠરે છે. કારણકે જૈનો સર્વગૅજ્યને હેતુરૂપે રજુ કરતા નથી પરંતુ વ્યવિવૃત્તિત્વ એ નામનો હેતુ મૂલમાં છે. એ હેતુ જૈનોને પણ માન્ય છે કારણ કે જૈનો સામાન્યને અનેકપદાર્થમાં રહેવાવાળો માને છે તેથી અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થતો નથી.
જૈનોએ નેવવ્યવિત્તવૃત્તિત્વ હેતુ એ મૂળહેતુ માન્યો છે. તેના દ્વારા તૈયાયિકોને “પ્રસંગદોષ” આપે છે કે જો તમે સામાન્યમાં સર્વશ્થક્ય માનશો તો સર્વથૈકયનું વ્યાપક નાનેત્રવૃત્તિ, તેનાથી વિરુદ્ધ નેવિતવૃત્તિત્વ તેની ઉપલબ્ધિ થાય છે. તે હે નૈયાયિકો ! તમે કેમ ઘટાવશો ? અર્થાત્ નહીં ઘટે આ રીતે વ્યાપકવિરુદ્ધ પોલબ્ધિ થવાથી તમને પ્રસંગદોષ આવશે. એમ જૈનો કહે છે. પરંતુ સામાન્યમાં અનેકત્વ સાધવામાં કે સર્વથક્યના પ્રતિષેધમાં મૂલહેતુ તો વિતવૃત્તિત્વ જ છે અને તે જૈનોને માન્ય છે. તેથી કંઈ દોષ નથી.
ननु यद्ययमेव वस्तुनिश्चायकः कक्षीक्रियते, तर्हि किं प्रसंगोपन्यासेन? प्रागेवायमेवोपन्यस्यताम् । निश्चयाङ्गमेव ब्रुवाणो वादी वादिनामवधेयवचनो भवतीति चेत्, मैवम् । मौलहेतुपरिकरत्वादस्य । अवश्यमेव हि प्रसङ्गं कुर्वतोऽर्थः कश्चिन्निश्चाययितुमिष्टो, निश्चयश्च सिद्धहेतुनिमित्त इति यस्तत्र सिद्धो हेतुरिष्टस्तस्य व्याप्यव्यापकसाधने प्रकारान्तरमेवैतत् । यत् सर्वथैकं तन्नानेकत्र वर्तते इति व्याप्तिदर्शनमात्रमपि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
