________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૭
नन्वन्योऽप्यकिञ्चित्कराख्यो हेत्वाभासः परैरुक्तः । यथा- प्रतीते प्रत्यक्षादिनिराकृते च साध्ये हेतुरकिञ्चित्करः । प्रतीते यथा - शब्दः श्रावणः शब्दत्वात् । प्रत्यक्षादिनिराकृते યથા-અનુા: કૃષ્ણવર્મા, દ્રવ્યાત્, યતિના વનિતા સેવનીયા, પુરુષત્વાવિત્યાદ્રિ । સ कथं नात्राभिहित इति चेत्
પ્રશ્ન- તમે કહેલા અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અવૈકાન્તિક નામના આ ત્રણ હેત્વાભાસ વિના અન્ય “અકિચિત્કર” નામનો એક બીજો પણ હેત્વાભાસ પરદર્શનીયો વડે તેઓના શાસ્ત્રોમાં કહેવાયો છે. તો હે આચાર્યશ્રી ! તમે તે કેમ લખતા નથી ? તેઓએ કહેલો અકિંચિત્કર હેત્વાભાસ આ પ્રમાણે છે- (૧) પ્રતીત એટલે કે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી પ્રસિદ્ધ એવા સાધ્યમાં જે હેતુનો પ્રયોગ થાય તે અકિંચિત્કર છે કારણકે સાધ્ય સાધવા માટે હેતુનો પ્રયોગ હતો, પરંતુ સાધ્ય તો સ્વયં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી પૂર્વે જ સિદ્ધ થઇ ચૂક્યું છે. એટલે હેતુને આવીને કંઇ કરવાનું રહેતું જ નથી. માટે “અકિંચિત્કર' નામ છે. તથા (૨) જે પક્ષમાં જે સાધ્ય પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી નિરાકૃત (ખંડિત=અર્થાત્ અહીં સાધ્ય નથી જ) એમ સિદ્ધ થઇ ચૂક્યું હોય, છતાં ત્યાં સાધ્યસિદ્ધિ માટે જે હેતુ વપરાય તે સાધ્યનું નાસ્તિત્વ સિદ્ધ થઇ ચૂકેલું હોવાથી અકિંચિત્કર હેતુ છે. તેનાં ઉદાહરણો આ પ્રમાણે—
૧ ૨૭
(૧) શબ્દ: શ્રાવળ: શાત્ (૨) òષ્ણવર્મા અનુ: દ્રવ્યાત્ અગ્નિ શીતળ છે. દ્રવ્ય હોવાથી. (૩) યતિના વનિતા સેવનીયા પુરુષાત્ સાધુએ સ્ત્રીનું સેવન કરવું જોઇએ, પુરુષ હોવાથી.
હે આચાર્યશ્રી ! ઉપરોક્ત ત્રણ જ હેત્વાભાસ જણાવતા એવા તમે આ “અકિંચિત્કર” હેત્વાભાસ અત્ર-અહીં થં=કેમ નામિતિ: ન કહ્યો ? તમે આ હેત્વાભાસ કેમ લખતા નથી ?
Jain Education International
શ્રોત્રપ્રત્યક્ષથી સાધ્ય સિદ્ધ જ છે. સ્પાર્શનપ્રત્યક્ષથી સાધ્યનું નિરાકરણ સિદ્ધ થયેલું છે. આગમપ્રમાણથી સાધ્યનું નિરાકરણ સિદ્ધ થયેલું છે.
उच्यते- नन्वेष हेतुर्निश्चितान्यथानुपपत्त्या सहितः स्याद् रहितो वा ? प्रथमपक्षे, हेतोः सम्यक्त्वेऽपि प्रतीतसाध्यधर्मविशेषणप्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणागमनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणादिपक्षाभासानां निवारयितुमशक्यत्वात् तैरेव दुष्टमनुमानम् । न च यत्र पक्षदोषस्तत्रावश्यं हेतुदोषोऽपि वाच्यः, दृष्टान्तादिदोषस्याप्यवश्यं वाच्यत्वप्रसक्तेः । द्वितीयपक्षे तु यथोक्तहेत्वाभासानामन्यतमेनैवानुमानस्य दुष्टत्वम् । तथाहि
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
