________________
પરિચ્છેદ-૮ : સૂત્ર-૩
શબ્દો ત્રણ પ્રકારના હોય છે. યૌગિક, યોગરૂઢ, અને રૂઢ.
(૧) જે શબ્દનો વાચ્ય અર્થ જેવો અને જેટલો થતો હોય, તેવા જ વાચ્ય અર્થમાં અને તેટલા જ વાચ્ય અર્થમાં લાગુ પડે તે યૌગિક. જેમકે- જ્ઞાનમાવૃનોતિ કૃતિ જ્ઞાનાવરળીયમ્ શબ્દ પ્રમાણે અર્થ જેમાં હોય, તથા જે જે પદાર્થમાં આ અર્થ લાગુ પઢતો હોય ત્યાં ત્યાં તે તે શબ્દ વપરાય તે.
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
(૨) જે શબ્દનો વાચ્ય અર્થ જેવો થતો હોય તેવો અર્થ પદાર્થમાં લાગુ પડે. પરંતુ વાચ્ય અર્થ ઘણા પદાર્થોમાં લાગુ પડતો હોવા છતાં અમુક પદાર્થમાં જ શબ્દપ્રયોગ કરાય, બીજા પદાર્થમાં વાચ્ય અર્થ લાગુ પડવા છતાં શબ્દપ્રયોગ ન થાય, પ્રતિનિયત પદાર્થમાં જ જે શબ્દપ્રયોગ રૂઢ થઇ જાય. તે યોગરૂઢ, જેમકે વેનીયર્મ=જે વેદાય તે વેદનીય આવો શબ્દાર્થ છે. અને આઠે કર્મો . વિપાકોદયથી વેદાય જ છે. છતાં ત્રીજા વેદનીયકર્મને જ વેદનીય કહેવાય. શેષ ૭-કર્મોને “વેદાવું” એવો વાચ્ય અર્થ લાગુ પડવા છતાં વેદનીય કહેવાતાં નથી. તેથી આ વેદનીય શબ્દ યોગરૂઢ જાણવો. તેવી રીતે પંકજ વગેરે શબ્દ પણ યોગરૂઢ જાણવા.
(૩) જે શબ્દનો જે વાચ્ય અર્થ થતો હોય, તે અર્થ જેમાં લાગુ પડતો ન હોય છતાં શબ્દપ્રયોગ થતો હોય તેને રૂઢ શબ્દ કહેવાય છે. જેમકે—કોઇ ડાહ્યા માણસનું નામ પણ લોકો કારણવશાત્ “ગાંડાલાલ” પાડે છે. અથવા જન્મથી જેનું નામ “સમતાબેન” પાડ્યું હોય પરંતુ મોટા થતાં જેનો સ્વભાવ અત્યન્ત ક્રોધી જ થાય ત્યારે તે નામ રૂઢ કહેવાય છે.
૪૬
૩૬૧
આ ત્રણ પ્રકારના શબ્દોમાંથી આ “જિગીષુ'' આવો જે શબ્દ છે. તે યૌગિક છે. તો પણ અહીં વાદના અધિકારીઓનું નિરૂપણ કરવાના પ્રકરણમાં તે જિગીષુ શબ્દ યોગરુઢ જાણવો. “જે જીતવાની ઇચ્છાવાળો હોય તે જિગીષુ કહેવાય” આવા પ્રકારની જિગીષુ શબ્દની જે વ્યાખ્યા છે. (વાચ્ય અર્થ છે) તે અર્થ જિગીષુવાદીમાં લાગુ પડે છે તેથી છે યૌગિક. તો પણ રમત-ગમતમાં એક છોકરો બીજા છોકરાને જિતવા ઇચ્છતો હોય, વેપારમાં પણ એક વેપારી બીજા વેપારીથી આગળ નીકળી જવા ઇચ્છતો હોય છે આમ જિતવાની ઇચ્છા જુદા જુદા અનેક વિષયોની હોય છે. ત્યાં બધે આ શબ્દ ન વપરાતાં માત્ર વાદમાં જ જિતવાની ઇચ્છાવાળામાં” આ શબ્દ રૂઢ થયો, જાણવો તેથી તે શબ્દને યોગરુઢ કહેવાય છે. ॥ ૮-૩૫
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
