________________
૩૦૬
પરિચ્છેદ-૭ સૂત્ર-૫૬
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
બધું થાય છે. એમ જે કહો છો. ત્યાં અમે તમને પૂછીએ છીએ કે-શર્થ સ્વભાવ: આ સ્વભાવ એ શું વસ્તુ છે ? કે જેના લીધે જગની વિચિત્રતા તમે કહો છો ? તમે જે સ્વભાવને કારણે માનો છો. તે કંઈક વધારે સ્પષ્ટ કરો. (૧) શું આ સ્વભાવ એ નિષ્કારણ છે ? એમને એમ કોઇપણ જાતના કારણ વિના જ પ્રવર્તે છે. કે (૨) સ્વાત્મહેતુત્વ છે ? એટલે કે આ સ્વભાવ પોતે જ પોતાનાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? કે (૩) આ સ્વભાવ કોઈપણ વસ્તુનો ધર્મ છે ? કે (૪) સ્વભાવ એ પોતે જ એક વસ્તુવિશેષ છે ? આ ચાર પક્ષોમાંથી કહો, જગદ્વૈચિત્ર્યતામાં કારણભૂત સ્વભાવ એ શું છે ?
(૧) મા પક્ષે નિર્દેતુત્વ નામનો જો પ્રથમપક્ષ કહેતા હો તો સદા સર્વ અથવા સદા અસત્ત્વ થવાનો પ્રસંગ આવે. જે વસ્તુની ઉત્પત્તિમાં કોઈ જ કારણ ન હોય તો તે વસ્તુ કાં'તો હંમેશાં હોવી જોઈએ અથવા કદાપિ ન જ હોવી જોઇએ. નિષ્કારણ વસ્તુ સદા સત્પણાને અથવા સદા અસત્પણાને જ પામે, પરંતુ પ્રતિનિયત કાલે જ થાય એવું કદાચિત્કત્વ ઘટે નહીં.
(૨) દિતી=બીજો પક્ષ સ્વાત્મહેતુત્વ કહો તો “માત્માશ્રયત્વ' નામનો દોષ લાગે. કારણકે જે વસ્તુ અવિદ્યમાન છે. તે પોતાની જ ઉત્પત્તિમાં હેતુ કેવી રીતે બને ? જેમ શશશૃંગ આ સંસારમાં છે જ નહીં તો વિદ્યમાન માવાત્મા સર્વથા અવિદ્યમાન સ્વરૂપવાળો એવો આ સ્વભાવ નામનો પદાર્થ પોતાની જ ઉત્પત્તિ કરવામાં કારણ કેમ બને ! અને જો અવિદ્યમાન પદાર્થ પણ કારણ બનતો હોય તો શશશૃંગ પણ કારણ બનવું જોઈએ. વળી જો આ સ્વભાવ પહેલેથી વિદ્યમાન છે એમ કહો તો વિદ્યમાન એવો તે સ્વભાવાત્મક પદાર્થ પોતાની રીતે જ વિદ્યમાન છે. તે સ્વવડે ઉત્પાદ્ય છે એમ કેમ કહેવાય ? કારણ કે વિદ્યમાન એવો ઘટ પોતાની ઉત્પત્તિ કરતો નથી, ઘટમાંથી ઘટ થતો નથી. માટે જો સ્વભાવ અવિદ્યમાન હોય તો શશશૃંગની જેમ અસત્ થવાથી સ્વભાવને ઉત્પન્ન ન કરે, અને જો સ્વભાવ વિદ્યમાન હોય તો તે પોતે જ વિદ્યમાન છે. માટે તેમાંથી સ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. આ વાત ન સંભવે.
(૩) વજૂથપિકહવે જો આ સ્વભાવ એ વસ્તુનો ધર્મ છે એમ કહો તો તે દૃશ્ય ધર્મ છે કે અદશ્ય ધર્મ છે ? જો દશ્યધર્મ છે એમ કહો તો દેખાવો જોઇએ, પરંતુ પ્રત્યક્ષ દેખાતો નથી. માટે અનુપમનન દેખાવાના કારણે “આ દેશ્યધર્મ છે” આ વાત વાતિ-ખંડિત થાય છે. જુઠ્ઠી પડે છે. અને જો આ વસ્તુધર્મ “અદેશ્ય” હોય તો તે વસ્તુધર્મ દેખાતો તો નથી જ, તો પછી “છે” એમ શી રીતે કહેવાય ? તેનું અસ્તિત્વ (સ) કોના આધારે (ક્યા પ્રમાણથી) સિદ્ધ કરશો ? તમે અદશ્ય એવા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
WWW.jainelibrary.org
