________________
૧૭૮
પરિચ્છેદ-૭ સૂત્ર-૨૩ રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩ પણ તે ચેતન અને અચેતન પર્યાયોને “પર્યાયત્વ સ્વરૂપે” એકપણું લેનારો જે અભિપ્રાય વિશેષ તે અપર સંગ્રહાય છે. કારણકે તે બન્નેમાં પર્યાયત્વપણે કંઈ ભેદ નથી. જેમ ધર્માદિ છ દ્રવ્યોમાં દ્રવ્યપણે એકતા છે. તેમ જુદા જુદા પર્યાયોમાં પર્યાયપણે પણ એકતા છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યત્વ-પર્યાયત્વ આદિની અપેક્ષાએ એકતાને જાણનારો જે આશયવિશેષ તે અપર સંગ્રહનય કહેવાય છે. I૭-૧૯, ૨૦ll
અપર સંગ્રહનય સમજાવીને તેનો જ આભાસ” એટલે અપર સંગ્રહનયાભાસ કોને કહેવાય ? તે સમજાવે છે. સત્તા કરતાં લઘુ એવા “દ્રવ્યત્વ” “પર્યાયત્વ” વગેરે સામાન્યને જ સ્વીકારે અને તેના ઉત્તરભેદો રૂપ વિશેષોનો અપલાપ જ કરે તેવો અભિપ્રાય તે અપર સંગ્રહનયાભાસ. જેમ કે ધર્મ-અધર્માદિ છે એ દ્રવ્યોમાં “દ્રવ્યત્વ” એ જ સાચું તત્ત્વ છે તેના વિશેષભૂત એવા ધર્મદ્રવ્ય કે અધર્મદ્રવ્યત્વ કંઈ છે જ નહિ. કારણકે “દ્રવ્યત્વ સામાન્ય”થી તે છએ વ્યાપ્ત છે. તેને છોડીને ધર્મત કે અધર્મત એવું છે શું ? અર્થાત્ કંઈ જ નથી. એમ કહી તે વિશેષોનો અપલાપ કરનારો જે આશય વિશેષ તે અપર સંગ્રહનયાભાસ કહેવાય છે એમ તેનું ઉદાહરણ જાણવું. આવી જ રીતે ચેતન એ પણ એક પર્યાય છે અને અચેતન એ પણ એક પર્યાય છે એમાં પર્યાયત્રપણે બન્નેની જે સમાનતા છે. તે એકતા જ સ્વીકારવી, પરંતુ ચેતન તથા અચેતન પણે જે વિશેષતા છે. તેનો અપલાપ કરવો તે અપર સંગ્રહનયાભાસ છે.
આ સર્વે ઉદાહરણોમાં “સંગ્રહાભાસ” કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમ માનવામાં “પ્રમાણનો વિરોધ” આવે છે એ જ છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ આદિ સર્વ પ્રમાણો વડે ઘટ-પટ આદિ સમસ્ત વસ્તુઓ “સામાન્ય અને વિશેષ” એમ ઉભયાત્મક છે. આવું જણાય પણ છે. અને શાસ્ત્રોમાં પણ આમ જ કહેલું છે તથા એમ જ અનુભવાય છે. આ રીતે સમસ્ત પદાર્થો બે ભાવવાળા હોવા છતાં તેમાંથી એક ભાવને માનવો અને બીજા ભાવનો અપલાપ કરવો તે સંગ્રહાભાસ માત્ર જ છે. // ૭-૨૧, ૨૨I
अथ व्यवहारनयं व्याहरन्तिહવે વ્યવહારનય સમજાવે છે.
संग्रहेण गोचरीकृतानामर्थानां विधिपूर्वकमवहरणं येनाभिसन्धिना क्रियते स व्यवहारः ॥७-२३॥
उदाहरन्तिઉદાહરણ આપે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
