________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૧
- यथा- अनेकभाजनगतं तालफलं-अनेकवृत्ति च सामान्यमिति एकत्वस्य વિરુદ્ધમત્વમ્, તેર વ્યાપ્ત વૃત્તિત્વમ્ જે વસ્તુ અનેકપદાર્થોમાં વર્તતી હોય તે અનેકાત્મક હોય. જેમ કે અનેક ભાજનોમાં રહેનારૂં તાડનું ફળ. તાડનું ફળ મોટું હોવાથી અંશોની કલ્પના કરવાથી અનેક છે માટે અનેક ભાજનમાં વર્તે છે. અથવા કલીંગર મોટું ફળ હોવાથી એક છે. પરંતુ અંશો કરવાથી અનેક ડીસોમાં વર્તે છે. તેથી અનેકાત્મક પણ છે. માટે સર્વથક્ય નથી. અથવા શેરડીનો સાંઠો લાંબો હોવાથી એક છે. પરંતુ અંશો કરવાથી અનેક ભાજનમાં વર્તે છે. તેથી અનેકાત્મક પણ છે માટે સર્વથક્ય નથી. તેવી રીતે તમે (નૈયાયિકોએ) સામાન્યને અનેક દ્રવ્ય-ગુણ-કર્મમાં વર્તનારૂં માન્યું છે. સર્વર્થિક્યનું વિરુદ્ધ અનેકત્વ હોય છે. અને તે અનેકત્વની સાથે વ્યાપ્ત અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ છે.
તોપત્નથિરિદ નવં વાક્ય અતિક્ષચૈવ પ્રસચોપચારાત્'' સામાન્ય નામના પદાર્થમાં તે અનેક વ્યક્તિવૃત્તિત્વની ઉપલબ્ધિ થાય છે. ઘટવ નામનું સામાન્ય અનેક ઘડામાં રહેલું જણાય છે. આ અનેક વ્યક્તિવૃત્તિત્વની ઉપલબ્ધિ એ જ સામાન્યના સર્વથૈકયનો નિષેધ કરવામાં અને અનેકત્વ સ્થાપવામાં મૂલહેતુ છે. જેમ જળ અને વહ્નિ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. તેમ સર્વથક્ય અને અનેકત્વ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. હવે જો વિરુદ્ધ એવા વહ્નિનો વ્યાપ્ય ધૂમ સાક્ષાત્ ઉપલબ્ધ થતો હોય તો ધૂમની ઉપલબ્ધિ હોવાથી વહ્નિ છે જ, અને વહ્નિ હોવાથી જળ નથી, એમ જળનો નિષેધ સિદ્ધ થાય જ છે. એ રીતે સર્વચૈ અને અનેકત્વ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. અને સામાન્ય નામના પદાર્થમાં વિરુદ્ધ એવા અનેકત્વનું વ્યાપ્ય જે અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ છે. તેની ઉપલબ્ધિ જો થાય છે. તો વ્યાપ્ય એવી અનેક વ્યક્તિવૃત્તિત્વની ઉપલબ્ધિ હોવાથી વ્યાપક એવું અનેકત્વ પણ છે જ એમ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે સામાન્યમાં સર્વથા ઐક્યનો નિષેધ કરવામાં વ્યાપ્ય એવા અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વની ઉપલબ્ધિ એ જ મૂલકારણ (મૂલ હેતુસ્વરૂપ) છે. આ પ્રમાણે મૌત્નત્યં વાચકઆ અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વનું જ અનેકત્વ સાધવામાં તથા સર્વર્થક્યના પ્રતિષેધમાં મૂલહેતુપણું જાણવું.
પત્તપેક્ષવ પ્રકોપન્યાસી “અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ” નામના આ મૂલહેતુની અપેક્ષાએ જ પ્રસંગદોષનો ઉપવાસ કર્યો છે. અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ નામનો મૂળહેતુ હે નૈયાયિકો ! સામાન્યમાં તમે માનો છો, માટે અનેકત્વ ન માનવામાં અને સવર્થક્ય માનવામાં તમને પ્રસંગ નામનો દોષ લાગશે. એમ વાત રજુ કરી છે. ન થાય!भयोरपि न सिद्धः सामान्ये जैनयोगाभ्यां तदभ्युपगमात् । ततोऽयमेव मौलो हेतुरयमेव
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
