________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૩ અસિદ્ધ હેત્વાભાસનું વર્ણન કરીને હવે વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનું લક્ષણ સમજાવે છે
સૂત્રાર્થ- સાધ્યના અભાવની સાથે જ જેની અન્યથાનુપપત્તિ જણાય છે. તે હેતુ વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય છે. ૬-પશા
टीका-यदा केनचित् साध्यविपर्ययेणाविनाभूतो हेतुः साध्याविनाभावभ्रान्त्या प्रयुज्यते तदाऽसौ विरुद्धो हेत्वाभासः ॥६-५२॥
ટીકાનુવાદ– જે હેતુનો અવિનાભાવસંબંધ સાધ્યની સાથે જ માત્ર હોય, સાધ્યાભાવમાં કયાંય ન હોય, તે સાચો હેતુ (સહેતુ) કહેવાય છે. તેને બદલે સાધ્યાભાવની સાથે જ જે હેતુનો અવિનાભાવસંબંધ છે. તેવા હેતુનો “સાધ્યની સાથે જ અવિનાભાવસંબંધ છે” એવી ભ્રાન્તિ થવાથી તેવી રીતે પ્રયોગ કરાય તે હેતુ વિરુદ્ધહેત્વાભાસ કહેવાય છે. જેમકે શબ્દ નિત્ય વાર્થત્વા અહીં કાર્યત્વ હેતુ સાધ્યાભાવ એટલે કે નિયાભાવ= અનિત્યની સાથે જ અવિનાભાવ સંબંધવાળો છે. છતાં ભ્રમથી નિત્યની સાથે પ્રયોગ કરાયો છે. માટે વિરુદ્ધહેત્વાભાસ છે. ગ્રંથકારશ્રી પણ પછીના સૂત્રમાં ઉદાહરણ આપે જ છે. તે ૬-પરા.
अत्रोदाहरणम्यथा नित्य एव पुरुषोऽनित्य एव वा, प्रत्यभिज्ञानादिमत्त्वात् ॥६-५३॥
અહીં વિરુદ્ધહેત્વાભાસનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે કે
સૂત્રાર્થ- પુરુષ (આત્મા) નિત્ય જ છે. અથવા અનિત્ય જ છે. કારણકે પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિ (પ્રત્યભિજ્ઞાન, સ્મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાભાસ અને સ્મરણાભાસ)વાળો હોવાથી. I ૬-૫૩
टीका- आदि शब्दात् स्मरण-प्रमाणतदाभासादिग्रहः । अयं च हेतुः प्राचि साध्ये साङ्ख्यादिभिराख्यातः । स्थिरैकस्वरूपपुरुषसाध्यविपरीतपरिणामिपुरुषेणैव व्याप्तत्वात् विरुद्धः । तथाहि-यद्येष पुरुषः स्थिरैकस्वरूप एव, तदा सुषुप्तावस्थायामिव बाह्यार्थग्रहणादिरूपेण प्रवृत्त्यभावात् प्रत्यभिज्ञानादयः कदाचिन्न स्युः । तद्भावे वा स्थिरैकरूपत्वहानिः । अवस्थाभेदादयं व्यवहार इत्यप्ययुक्तम् । तासामवस्थातुर्व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पानुपपत्तेः । व्यतिरेके तास्तस्येति सम्बन्धाभावः । अव्यतिरेके पुनरवस्थातैवैति तदवस्थस्तदभावः, कथं च तदेकान्तैक्ये अवस्थाभेदोऽपि भवेत् ? ॥६-५३॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
