________________
૫૪
પરિચ્છેદ ૬-૫૧
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
टीका- ताथागतो हि तरूणामचैतन्यं साधयन् विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधलक्षणमरणरहितत्वादिति हेतूपन्यासं कृतवान् । स च जैनानां तरुचैतन्यवादिनामसिद्धः । तदागमे द्रुमेष्वपि विज्ञानेन्द्रियायुषां प्रमाणतः प्रतिष्ठितत्वात् । इदं च प्रतिवाद्यसिद्ध्यपेक्षयोदाहरणम् ।
वाद्यसिद्ध्यपेक्षया तु "अचेतनाः सुखादयः, उत्पत्तिमत्त्वात्' इति । अत्र हि वादिनः सांख्यस्योत्पत्तिमत्त्वमसिद्धम् , तेनाविर्भावमात्रस्यैव स्वीकृतत्वात् ॥६-५१॥
ઉભયાસિદ્ધનું ઉદાહરણ આપીને હવે અન્યતરાસિદ્ધનું ઉદાહરણ આપે છે
સૂત્રાર્થ– “વૃક્ષો એ અચેતન છે. વિજ્ઞાન-ઇન્દ્રિય અને આયુષ્યની સમાપ્તિ થવા સ્વરૂપ જે મરણ છે. તેનાથી રહિત હોવાથી. આ અન્યતરાસિદ્ધનું ઉદાહરણ છે. II ૬-૫વા
ટીકાનુવાદ–બૌદ્ધદર્શનકારો વૃક્ષોને ચેતના રહિત માને છે. તે બૌદ્ધો જૈનોની સામે પોતાના પક્ષને સિદ્ધ કરતાં નીચે મુજબ અનુમાન કરે છે કે–“તરવા, મતના:, વિજ્ઞાનેક્રિયાપુર્નિરોથનક્ષURહતી આ પ્રમાણેના અનુમાનથી તરુઓનું અચેતનપણું સાધતો એવો બૌદ્ધ ઉપરોક્ત હેતુ જૈનોની સામે મૂકે છે. પરંતુ તેમની સામે પ્રતિવાદી એવા જૈનો તમાં ચૈતન્ય માનનારા છે. તેથી તેમાં ચૈતન્ય માનનારા એવા પ્રતિવાદી જૈનોને આ હેતુ
અસિદ્ધ થાય છે. કારણકે તેઓના આગમમાં વૃક્ષોમાં પણ વિજ્ઞાન, ઇન્દ્રિય અને આયુષ્યની વિદ્યમાનતા પ્રમાણ પૂર્વક સિદ્ધ કરેલી છે. આ ઉદાહરણ પ્રતિવાદીને જ (જૈનને જ) માત્ર અસિદ્ધ હોવાથી અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય છે. અને તે પણ “પ્રતિવાદીને અસિદ્ધ” હેત્વાભાસ છે. હવે વાદીને અસિદ્ધ હોય તેનું ઉદાહરણ સમજાવે છે.
“સુખ-દુઃખાદિ ગુણો અચેતન છે. ઉત્પત્તિમાન હોવાથી. આવા પ્રકારનું અનુમાન જો સાંખ્યદર્શનકારે જૈનોની સામે કહે તો તે સાંખ્ય વાદી કહેવાય અને જૈન પ્રતિવાદી કહેવાય. પરંતુ અનુમાન રજુ કરતા એવા વાદી સાંખ્યને આ “ઉત્પત્તિમત્ત્વ” હેતુ અસિદ્ધ છે. કારણકે તેઓ દરેક વસ્તુને નિત્ય માનનારા છે. એટલે સુખ-દુઃખાદિ ગુણો પણ તેઓના મતે નિત્ય જ છે. ઉત્પત્તિવાળા નથી. જયારે સુખ ન હોય ત્યારે તે સુખ તિરોભૂત થયું છે. અને જ્યારે સુખ હોય ત્યારે તે સુખ આવિર્ભત માત્ર થયું છે. એમ તે સાંખ્યો માને છે. આ પ્રમાણે સુખ-દુઃખાદિનો આવિર્ભાવ-તિરોભાવ માત્ર માનતા હોવાથી ઉત્પત્તિમત્ત્વ નથી સ્વીકારાયું. આ રીતે જે વાદી ઉત્પત્તિમત્ત્વ હેતુ રજુ કરે છે તે જ વાદીને આ હેતુ અમાન્ય હોવાથી અસિદ્ધ છે. અને આ વાદીને અસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પ્રતિવાદીને અસિદ્ધ અથવા વાદીને અસિદ્ધ આ બન્ને હેત્વાભાસો અન્યતરાસિદ્ધ કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
