________________
૬૯
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૧ ઉત્તર– આ પ્રમાણે જે હેતુ જેમ રજુ કરાયો હોય તેમ લેવાતો ન હોય. અને દોષ ન આવે તે રીતે અર્થાતર જો કરી શકાતું હોય તો “પદ: નિત્ય: ટચ #તલવાત્' અહીં આ અનુમાનમાં પટની અનિત્યતા સાધવામાં “પટનું કૃત્રિમપણું હોવાથી” આ હેતુ સહેતુ છે. પરંતુ તે જ હેતુ શબ્દની અનિત્યતા સાધવામાં “શબ્દ
નિત્ય: પટી તવાતુપક્ષધર્મતા ન હોવાથી (તથા અવિનાભાવ સંબંધ પણ ન હોવાથી) વ્યધિકરણહેત્વાભાસ બને છે. તેને બદલે પ્રતિભાશક્તિ દ્વારા તથા તર્કશક્તિ દ્વારા અર્થ બદલવાથી “પટસ્થ તત્વ' એમ કહેવા છતાં પણ જેમ પટની અનિત્યતા સિદ્ધ થાય છે. તેમજ તતઃ પૂર્વતે પટી તંત્વાન્ આ જ હેતુથી શબ્દસ્થાપિ શબ્દની પણ તતુ તે અનિત્યતા સિદ્ધ થાઓ. અને એમ પ્રતિપૌ=અર્થાન્તર સ્વીકારવામાં આ (વ્યધિકરણ) હેતુ પણ વ્યધિકરણ રહેશે નહીં અર્થાત્ સહેતુ જ બની જશે.
ભાવાર્થ એવો છે કે પટની અનિત્યતા સાધવામાં “પટની કૃતકતા” એ પક્ષવૃત્તિ અને અવિનાભાવસંબંધ હોવાથી જેમ સહેતુ બને છે અને સાધ્યનો ચમક પણ બને છે. (કારણકે જ્યાં જ્યાં પટની કૃતકતા હોય છે. ત્યાં ત્યાં પટની અનિત્યતા પણ હોય જ છે. એમ વ્યાપ્તિ સંભવે છે.) તેમ શબ્દની અનિત્યતા સાધવામાં પણ “પટની કૃતકતા હોવાથી” એમ બોલવા છતાં તેનો અર્થ માત્ર કૃતકતા કરીને અનિત્યની સાથે વ્યાપ્તિ થઈ જવાથી સહેતુ અને સાધ્યનો ગમક બની જશે “શબ્દ નિત્યઃ પટી તત્વી” અહીં શબ્દ એ પક્ષ છે. તેમાં પટીયકૃતકત્વ હોતું નથી. તેથી પક્ષવૃત્તિ નથી. પટીયકૃતકત્વ એ માત્ર પટમાં જ હોય છે. આ અનુમાનમાં પટ એ પક્ષ નથી. તેથી પક્ષથી ભિન્ન એવો પટ છે. તેમાં હેતુની વૃત્તિ છે. એટલે વ્યધિકરણ છે જ. છતાં પ્રતિભા શક્તિ દ્વારા અને તર્કશક્તિ દ્વારા પદસ્થ તત્વોત્ આ હેતુનો અર્થ પટીયકૃતકતાને બદલે એકલી “કૃતકતા” જ જો કરીએ તો જેમ પટની અનિત્યતા સિદ્ધ થાય તેમ શબ્દની અનિત્યતા પણ સિદ્ધ થશે જ. તેથી આ હેતુ સહેતુ થશે. પરંતુ વ્યધિકરણ રહેશે નહી. આ રીતે પ્રતિભા અને તર્કશક્તિથી હેતુના અર્થ બદલીએ તો કોઈ હેત્વાભાસ થાય જ નહી. બધા જ સાચા જ હેતુ થઈ જાય. તેથી અનુમાનમાં યથા ૩પત્તિ: હેતુઃ જેવા શબ્દપ્રયોગવાળો હેતુ કહ્યો હોય તથૈવ તામસ્વ=તેવા જ શબ્દપ્રયોગવાળો સાધ્યનો ગમક (છે કે નહીં તે) પણાનો ચિત્તનીય વિચાર કરવો જોઈએ. પરંતુ અર્થ બદલવો જોઈએ નહીં. તેથી પિતૃન્નાહાત્વ હેતુનો અર્થ બદલીને બ્રાહUTબન્યત્વે કરીને બળજબરીથી પક્ષધર્મતા લાવવાની કંઈ જ જરૂર નથી. જે અર્થ છે તે જ અર્થ રાખીને અવિનાભાવસંબંધ હોવાથી પક્ષવૃત્તિ ન હોવા છતાં સાધનો ગમક બને છે એમ માનવું જોઇએ. એવી જ રીતે પદચ વૃadવત્તાત્ હેતુનો અર્થ બદલ્યા વિના જ પટીયકૃતકતા જ અર્થ કરવો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
