________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩ પરિચ્છેદ ૬-૫૧
- ૮૩ જૈનહે તૈયાયિક ! આવું ન કહેવું. કારણ કે જે પક્ષમાં પ્રથમહેતુથી જે સાધ્ય સિદ્ધ કરાતું હોય તે જ પક્ષમાં તે જ સાધ્યનો અભાવ જો બીજા પ્રમાણોથી (પ્રમાણાન્તરોથી) સિદ્ધ કરાય તો તે પ્રથમહેતુ બાધિત હેત્વાભાસ કહેવાય છે. જેમકે
વઢિ મનુષ્ય: દ્રવ્યત્વ" આ અનુમાનમાં વ્યત્વાન્ હેતુ બાધિત છે. કારણકે વહ્નિ ૩UT: પાર્થ પ્રત્યક્ષનચાનુમવિષયવત્ આવા પ્રકારના પ્રત્યનુમાન વડે તે બાધિત છે. તેની જેમ તારા અનુમાનનો હેતુ પણ પ્રત્યનુમાન વડે બાધિત છે. તે આ પ્રમાણે વાગ્યેય: વવત્રવીર્ વવવૃત્વા આવું તમારું અનુમાન છે. તેની સામે ર વાગ્યેયો વન્નવાન સર્વી, એટલે કે, વાગ્યેયો વેત્રવાન્ ૩ સાત્ આવું પ્રત્યનુમાન થાય છે. રૂતિ મને આ પ્રમાણે આ પ્રત્યનુમાન વડે તન્નાથનાત્ તમારો તે વસ્તૃત્વત્ હેતુ બાધિત થાય છે. માટે આશ્રયનો એકદેશ અસિદ્ધ હોય તેને હેત્વાભાસ ન માનીએ તો પણ તે હેતુ બાધિત હોવાથી સાધ્યનો ગમક થતો નથી. તેના માટે આશ્રર્યક-દેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ માનવાની જરૂર નથી.
નિયાયિક– હે જૈન ! તમે કરેલું આ “વચ્ચે વવાર ન કરવામાં અનુમાન એ અનુમાન સાચું હોય તો તે અમારા અનુમાનને અવશ્ય બાધ કરે. પરંતુ તમારા અનુમાનનો હેતુ પક્ષવૃત્તિ જ છે. સાધ્યનો ગમક જ છે. અને અનુમાન સાચું જ છે. તેની શું સાબીતિ ?
જૈન- હે તૈયાયિક ! તત્ત્વ તે વધ્યાપુત્રનું અસત્પણું સાધક પ્રમાણોના અભાવથી સર્વદર્શનકારોમાં સુપ્રસિદ્ધ જ છે. વચ્ચે નાતિ, અતિસાથhપ્રમUTમાવાત્ આવા અનુમાનથી અસત્ત્વ સિદ્ધ થાય છે. અને તે અસત્ત્વથી “વત્રવાન્ નથી” તે સિદ્ધ થાય અને તે સિદ્ધ થવાથી વત્રવાનું છે તે અનુમાન બાધિત થાય છે. આ પ્રમાણે સાત નંબરવાળા આશ્રર્યકદેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસનું ખંડન થયું. હવે આઠ નંબરવાળા સંદિગ્ધાશ્રયાસિદ્ધ, નવ નંબરવાળા સંદિગ્ધાશ્રર્ય કદેશાસિદ્ધ, તથા દશ નંબરવાળા આશ્રયસંદિગ્ધવૃજ્યસિદ્ધ આ ત્રણે હેત્વાભાસો પણ હેવાભાસો થતા નથી. એમ સમજાવતાં તે ત્રણેનું ખંડન કરે છે.
૮. સંદિગ્ધાશ્રયાસિદ્ધ ૯ સંદિગ્ધાશ્રયે દેશસિદ્ધ, તથા
૧૦. આશ્રયસંદિગ્ધનૃત્યસિદ્ધ આ ત્રણનું ખંડન संदिग्धाश्रयासिद्धिरपि न हेतुदोषः । हेतोः साध्येनाविनाभावसम्भवात् । धर्म्यसिद्धिस्तु पक्षदोषः स्यात् । साध्यधर्मविशिष्टतया प्रसिद्धो हि धर्मी पक्षः प्रोच्यते । न च सन्देहास्पदीभूतस्यास्य प्रसिद्धिरस्तीति पक्षदोषेणैवास्य गतत्वान्न हेतोर्दोषो वाच्यः।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
