________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૧ कथमिति कथ्यताम् ? प्रमाणागोचरत्वादस्येति चेत्, एवं तर्हि तवापि तत्सिद्धिः कथं स्यात् ? ननु को नाम सर्वज्ञधर्मिणमभ्यधात् , येनैष पर्यनुयोग: सोपयोग: स्यादिति चेत्, नैवम् , प्रमाणागोचरत्वादित्यतः सर्वज्ञो धर्मी न भवतीति सिषाधयिषितत्वात् । अन्यथेदमम्बरं प्रति निशिततरतरवारि व्यापारप्रायं भवेत् ॥ एवं च
आश्रयासिद्धता तेऽनुमाने न चेत्, साऽनुमाने मदीये तदा किं भवेत् ? आश्रयासिद्धता तेऽनुमानेऽस्ति चेत्, साऽनुमाने मदीये तदा किं भवेत् ?
यदि त्वदीयानुमाने न आश्रयासिद्धिरस्ति तदा प्रकृतेऽप्यसौ मा भूद्, धर्मिण उभयत्राप्यैक्यात्, अन्यस्यास्य प्रकृतानुपयोगित्वात् अथास्ति तत्राश्रयासिद्धिः तदा बाधकाभावात् एषा कथं मदीयेऽनुमाने स्यादिति भावः ।
નૈયાયિક-વૈશેષિકાદિ દર્શનકારો પૂર્વે કહેલા અસિદ્ધહેત્વાભાસના ૨૫ ભેદોમાં આશ્રયાસિદ્ધ” નામનો પણ હેત્વાભાસ સાતમા નંબરનો કહે છે. પરંતુ તે હેત્વાભાસ સંભવતો નથી. તેની ચર્ચા હવે શરૂ કરે છે. અનુમાનમાં રજુ કરાયેલ આશ્રય (પક્ષ અર્થાત્ ધર્મી) જ અસિદ્ધ હોય (સંસારમાં પક્ષ જ ન હોય) તે હેતુ આશ્રયાસિદ્ધ કહેવાય છે. એમ તેઓનું કહેવું છે. તેની સામે અહીં ગ્રંથકાર કહે છે કે,
આશ્રયાસિદ્ધતા” પણ યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે જે આશ્રય (પક્ષ) સંસારમાં છે કે નહીં તેનો વાદી-પ્રતિવાદી વચ્ચે વિધિ કે નિષેધ જણાવવો હોય ત્યારે મનની કલ્પનાથી કલ્પીને પણ અર્થાત્ મનના વિકલ્પમાત્રથી પણ પક્ષ મૂકવો જ પડે છે. તેથી સંસારમાં જે વસ્તુ ન જ હોય તેના નિષેધ માટે, અને જે સંશયાત્મક હોય તેના વિધિ-નિષેધ માટે, અને જે વસ્તુ વાદી-પ્રતિવાદીમાંથી એકને માન્ય હોય અને એકને માન્ય ન હોય તો તેને સમજાવવા માટે વિકલ્પમાત્રથી પણ પક્ષ મૂકવામાં આવે છે. તેથી આશ્રયાસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાતો નથી. જેમકે
“સર્વઃ સ્ત, ચોપરા વિજ્ઞાનાન્યથાનુરૂપ ” આ અનુમાનમાં જે સર્વજ્ઞા પક્ષ મૂકવામાં આવ્યો છે. તેમાં હેતુ સાધ્યની સિદ્ધિનો ગમક બને જ છે. માટે આશ્રયાસિદ્ધ હેત્વાભાસ નથી.
તૈયાયિક– થમત્ર સર્વથર્ષિઃ સિદ્ધિઃ? ઉપર કહેલા જૈનોના અનુમાનમાં “સર્વજ્ઞ” એવા ધર્મીની અર્થાત્ પક્ષની સિદ્ધ કેવી રીતે થાય ? વહ્નિ આદિના અનુમાનકાલે પર્વતાદિ પક્ષ સાક્ષાત ઇન્દ્રિયગોચર હોવાથી સિદ્ધ થાય છે. તેમ “સર્વજ્ઞ” એવા આ પક્ષની સિદ્ધિ કેમ થાય ? પ્રત્યક્ષ તો કંઇ દેખાતા નથી.
જૈનસિદ્ધિfપ ાથમિતિ વાતામ્ ? ઉપરોક્ત પ્રશ્ન પૂછતા નૈયાયિકને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
