________________
૫૯
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૧ છે જેમાં એવું “આ પ્રાણી જંગલી ગાય જ છે. માણસોને દેખતાંની સાથે જ ત્રાસ ઉત્પન્ન થતો હોવાથી. અહીં ગાયપણે સંદેહ કરાયેલું આ પ્રાણી ખરેખર ગાય સ્વરૂપે તો અસિદ્ધ જ છે. માટે સન્દિધાશ્રયાસિદ્ધ થાય છે. || ૮ ||
૯ સંદિગ્ધાશ્રમૈનદેશસિદ્ધ- સંદેહાત્મક રૂપે કરાયેલા પક્ષનો એકભાગ જ જ્યાં અસિદ્ધ હોય છે. જેમકે- આ જાણે ગાય જ હશે એવો સંદેહ કરાતો ગવાય પણ છે અને ત્યાં બીજી યથાર્થ ગાય પણ છે. તે બન્નેમાં આ બન્ને જંગલી ગાયો જ છે. કારણકે માણસોને જોતાંની સાથે જ ત્રાસ ઉત્પન્ન થાય છે માટે. આ અનુમાનમાં પક્ષમાં સંદેહાત્મક ગાય અસિદ્ધ છે અને યથાર્થ ગાય સિદ્ધ છે. માટે સદિગ્ધાશ્રર્યકદેશાસિદ્ધ આ હેત્વાભાસ કહેવાય છે. જે
१०. आश्रयसन्दिग्धवृत्त्यसिद्धो यथा, आश्रयहे त्वोः स्वरूपनिश्चये आश्रये हेतुवृत्तिसंशये मयूरवानयं प्रदेशः, केकायितोपेतत्वात् ॥१०॥
११. आश्रयैकदेशसन्दिग्धवृत्त्यसिद्धो यथा, आश्रयहे त्वोः स्वरूपनिश्चये सत्येवाश्रयैकदेशे हेतुवृत्तिसंशये "मयूरवन्तावेतौ" सहकारकर्णिकारौ, तत एव ॥११॥
૧૦. આશ્રયસન્દિષ્પવૃન્યસિદ્ધઅનુમાનમાં કહેવાયેલો હેતુ પણ સંસારમાં હોય, અને પક્ષ પણ સંસારમાં હોય, પક્ષ અને હેતુ આ બન્ને સ્વરૂપથી હોવા છતાં પક્ષમાં હેતુ છે જ એવો નિર્ણય ન હોય પરંતુ પક્ષમાં હેતુ હોય એમ ભાસે છે. એવો સંદેહ જ્યાં હોય એટલે કે આશ્રયમાં હેતુની વૃત્તિનો સંદેહ હોવાથી જે અસિદ્ધ હેત્વાભાસ થાય, તે આ ભેદ જાણવો. (છઠ્ઠા-સાતમામાં પક્ષ અને પક્ષનો એકદેશ સંસારમાં હોય જ નહીં. અને આઠમા-નવમામાં પક્ષ અને પક્ષનો એકદેશ સંસારમાં સંદેહાત્મકભાવવાળા હોય. જ્યારે આ દશમા-અગિયારમામાં પક્ષ અને પક્ષની એકદેશ તો છે જ. પરંતુ તેમાં હેતુની વૃત્તિનો સંદેહ છે. એમ પરસ્પર ભેદ જાણવો)
| ભાવાર્થ એવો છે કે– આશ્રય અને હેતુ બન્ને સંસારમાં સ્વરૂપથી તો છે જ. એવો નિર્ણય હોવા છતાં આશ્રયમાં હેતુની વૃત્તિનો સંદેહ હોય તે આ હેત્વાભાસ જાણવો. જેમકે “આ પ્રદેશ મયૂરવાળો છે.” કેકાના જેવો (મોરના ટહુકા જેવો) અવાજ લાગતો હોવાથી. અહીં આ પ્રદેશરૂપ પક્ષમાં મોરના ટહુકા જેવો અવાજ કહેવાથી કેકાની વૃત્તિ જ છે એવો નિર્ણય નથી. પરંતુ કેકાની વૃત્તિની શંકા છે.
૧૧. તેવી જ રીતે પક્ષના એક ભાગમાં હેતુની વૃત્તિનો સંદેહ હોય તો આશ્રર્યકદેશ-સદિગ્ધનૃત્યસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય છે. આશ્રય અને હેતુનું સ્વરૂપ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
