________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-૯૫
શેક્સપિયરનું ‘કિંગ લિચર' - સંતાનોની કૃતતાનું ટ્રેજિડી પ્રકારનું નાટક
pપ્રો. ચી. ના. પટેલ પ્રબુદ્ધ જીવનના તા. ૧૬-૪-૧૯૯૪ના અંકમાં ડૉ. રમણલાલ ઘર કરી ગયેલા ખુશામતપ્રેમને પોષવા તે પોતાનું રાજ્ય ત્રણ પુત્રીઓ ચી. શાહે “નિઃસંતાનત્વ' શિર્ષકથી લખેલા તેમના તંત્રી લેખમાં વચ્ચે વહેંચી આપતા પહેલાં દરબાર ભરે છે અને વારાફરતી એ ત્રણ શેક્સપિયરના નાટક ‘કિંગ લિયર'માંથી પોતાની પુત્રી ગોરિલની પુત્રીઓને પોતાના ઉપરનો પ્રેમ જાહેર કરવાનું કહે છે. ગોનરલ અને કતનતાથી વ્યથિત થયેલા રાજા લિયરના આ ઉદ્ગાર ટાંક્યા છે: રીંગનને તેમના પિતા ઉપર જરાય પ્રેમ નથી, પણ એ ઢોંગી પુત્રીઓ
Ingratitude, thou marble-hearted fiend, more પોતાનો પ્રેમ મીઠા મીઠા શબ્દોમાં જાહેર કરીને લિયરને ખુશ કરે છે અને hideous when thou shows thee in a child, than the લિયર તેમને પોતાના રાજ્યના બે સરખા ભાગ, ગોનરિલને તેના પતિ sea-monster!
ઓલ્ડનીના લૂક સાથે અને રીગનને તેના પતિ કાર્નવલના લૂક સાથે (સંતાનમાં દેખાય છે ત્યારે દરિયાઇ રાક્ષસ કરતાં પણ વધારે રાજ્ય કરવા આપવાનું જાહેર કરે છે. ભયંકર લાગતી આરસપહાણ જેવા કઠણ હૃદયની દુષ્ટ પિશાચ જેવી તે પછી ત્રીજી પુત્રી કોડલિયને ઉદ્દેશીને તે કહે છે : કૃતજ્ઞતા !).
- - Now, our joy... What can you say to draw A third aut How sharper than a serpent's tooth it is to more opulent than your sister? have a thankless child !
(અને હવે મારી આંખની કીકી, તારી બે બહેનોને મળ્યા છે તે (પોતાનું બાળક કૃતઘ્ન હોવાનો ડંખ કોઇ સર્પના ડંખ કરતાં ય કરતા વધારે સમૃદ્ધ ભાગ મેળવવા તું શું કહીશ ?) પણ કોડલિયનો કેટલો વધુ તીક્ષ્ણ હોય છે !).
- પિતા પ્રત્યેનો પ્રેમ તો એટલો ઊંડો છે કે તે તેને શબ્દોમાં વ્યક્ત નથી. લિયરના આ ઉદ્દગારો વાંચી આપણને ગોરિલ પ્રત્યે ભારે કરી શકતી, અને તેથી તે લિયરના પ્રશ્નનો ‘કંઈ નહિ' એવો મિતાક્ષરી તિરસ્કાર થયા વિના ન જ રહે, પણ ટ્રેજિડી પ્રકારના નાટકમાં દોષ એક ઉત્તર આપે છે. એ ઉત્તરથી લિયરનો ક્રોધ ભભૂકી ઊઠે છે અને તે પક્ષે નથી હોતો. એવા નાટકમાં જે કરુણ પરિણામ આવે છે તે માટે કોડલિયને કહે છે: “તો ભલે, તારું સત્ય એજ તારી પહેરામણી... નાટકનો નાયક પણ અમુક અંશે જવાબદાર હોય છે. આ વાત ‘કિંગ આજથી હું પિતા તરીકે તારા ઉપરના મારા પ્રેમનો અને આપણા લિયર' નાટકના મુખ્ય કથાનો નાયક રાજા લિયર અને ગૌણ કથાનો લોહીના સંબંધનો ત્યાગ કરું છું. મારી ભૂતપૂર્વ પુત્રી એવી તું (Thou નાયક ગ્લોસ્ટરનો ઉમરાવ, એ બેયને લાગુ પડે છે. નાટકના પહેલા - my sometime daughter) પોતાનાં સંતાનને ભરખી જનાર કોઈ અંકના પહેલા દશ્યમાં જ આપણે ગ્લોસ્ટરની કોઇ પિતાએ ન કરવી મને વહાલું લાગે એટલીજ વહાલી લાગશે. આમ કહેવામાં લિયર ભૂલી જોઈએ એવી ગંભીર ભૂલ અને લિયરની સ્વભાવગત નિર્બળતાઓ જાય છે કે લોહીના સંબંધનો ક્યારેય ઇન્કાર કરી શકાતો નથી. પ્રગટ થતી જોઈએ છીએ.
આમ કોડલિયને પોતાના વારસામાંથી બાકાત રાખી લિયરે તેના ગ્લોસ્ટરને એડગર નામનો એક ઔરસ અને એડમન્ડ નામનો એક માટે રાખેલો પોતાના રાજ્યનો સમૃદ્ધ ભાગ ગોરિલ અને રીગન વચ્ચે અનૌરસ એમ બે પુત્રો છે. નાટકના પહેલાં અંકના પહેલાં દશ્યમાં તે વહેંચી આપે છે અને પોતે વારાફરતી એક એક માસ તેમની સાથે લિયરના કેન્દ્રનામના બીજા ઉમરાવને એડમન્ડનો પરિચય કરાવતાં કહે પોતાના ૧૦૦ સૈનિકવીરો (Knights) સાથે રહેશે એવી શરત કરે છે. છેઃ “આ મારો પુત્ર છે એમ કહેતાં હું એટલી બધી વાર શરમાયો છું કે તેનો ઉમરાવ કેન્ટ વચ્ચે પડીને લિયરને એમ ન કરવા સમજાવવાનો હવે એ બાબત હું બેશરમ બની ગયો છું. આ અવળચંડાને (મૂળમાં પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે લિયર તેની ઉપર પણ રોષે ભરાઇ તેને દેશનિકાલ Knave છે) બોલાવ્યો તે પહેલાં તેણે જન્મ લેવાની ધૃષ્ટતા કરી હતી, કરે છે, પણ સ્વામીભક્ત કે વેશપલ્ટો કરીને લિયરના સેવક બનીને પણ તેની મા એવી દેખાવડી હતી કે હું તેને મારા પુત્ર તરીકે સ્વીકાર્યા રહે છે. કોડલિયના હાથનું માગું કરવા ફ્રાંસમાંથી બર્ગન્ડરનો ડ્યુક અને વિના રહી શકતો નથી. તે નવ વર્ષ પરદેશ રહ્યો છે અને વળી પાછો ફ્રાન્સનો રાજા એ બે આવ્યા છે. કોડલિયને પહેરામણીમાં કંઇ નથી પરદેશ જ જશે. ' પિતાને પોતાના વિશે આમ બોલતાં સાંભળી કોઈ મળવાનું એમ જાણી બર્ગન્ડીનો લૂક તેને પરણવાની અનિચ્છા બતાવે પણ યુવકનું સ્વમાન ઘવાય, અને વળી એડમન્ડ તો નવ વર્ષ પરદેશ છે, પણ ફ્રાન્સનો રાજા તેની સત્યનિષ્ઠાથી પ્રભાવિત થઈ તેને પોતાની રહ્યો છે, તેથી પિતા કે ભાઈ સાથે સ્નેહસંબંધ બંધાય એવો તેને અવકાશ રાણી બનાવી ફ્રાન્સ લઈ જાય છે. જ મળ્યો નથી. લિયરની બાબતમાં દરબારીઓ હંમેશાં કરતા આવ્યા લિયરનું કોડલિય અને કેન્દ્ર પ્રત્યેનું વર્તન જોઇ ગોરિલ ભડકી છે તેમ તેના દરબારીઓએ પણ તેની ખુશામત જ કર્યા કરી છે. અને ઊઠે છે અને તેથી દરબાર પૂરો થતાં જ તે લિયરે પોતાને આપેલો પરિણામે તે ખુશામતપ્રેમી બની ગયો છે. વળી તે આપખુદ પણ છે. રાજ્યનો ભાગ તે પાછો ન લઈ શકે એવું કંઈક કરવાની રીગન સાથે અને તેનો કોઈ વિરોધ કરે અથવા તેને અણગમતી કંઈ વાત બને ત્યારે મસલત કરે છે. દરબારમાં પોતે કરેલી શરત પ્રમાણે લિયર પહેલો માસ તે ક્રોધના અદમ્ય આવેગને વશ થઈ જાય છે.
ગોનરિલની સાથે રહેવા ગયો. અને તે પછી પંદર દિવસમાં જ લિયરને જ્યેષ્ઠ ગોરિલ, વચેટ રીગન, અને સૌથી નાની ગોનરિલને પોતાને મળેલો રાજ્યનો ભાગ લિયર પાછો ન લઈ શકે એવું કોડલિય, એમ ત્રણ પુત્રીઓ છે અને પુત્ર નથી. તે એંશીની ઉંમર વટાવી કંઈક કરવાનાં બહાનાં મળી જાય છે. જૂના સમયમાં રાજાઓ રાખતા ગયો હોવાથી વૃદ્ધાવસ્થાની નિર્બળતા અનુભવે છે અને તેથી તેણે તેમલિયર પણ એક વિદુષક (Fool' રાખતો. પોતાનું રાજ્ય ત્રણ પુત્રીઓ વચ્ચે વહેંચી આપવાનો નિર્ણય કર્યો છે. કોઇ અનુચરની અણછાજતી મશ્કરી કરી હશે અને તે અનુચરે વિદૂષકને ત્રણે પુત્રીઓમાં તેને નાની કોડલિય સૌથી વધુ વહાલી છે અને તેનો એમ કરવા માટે ઠપકો આપ્યો હશે. એટલે લિયરે ઉત્તેજિત થઈ એ વિચાર તો તેને પોતાનાં રાજ્યનો સૌથી વધુ સમૃદ્ધ ભાગ આપી પોતાનું અનુચરને તમાચો માર્યો. વળી લિયરના ૧૦૦ સૈનિકવીરો ય શેષ જીવન તેની સાથે શાન્તિથી ગાળવાનો છે. પણ તેના સ્વભાવમાં ગોનરિલના દરબારની શિષ્ટ પૂરી જાળવતા નહિ હોય. એટલે ગોનરિલે
ગોરિલના
