________________
. પ્રબુદ્ધ જીવન
તો, ૧૬-૩-૯૫ મિલ્કતમાંથી ભાગ આપશે એ મતલબનો પોતાના ઉપરપત્ર લખ્યો અને વૃદ્ધને ચિત્તભ્રમ કરાવી બેઠી. જંગલી, અધમ કૃત્ય મારા ગરમ થયેલાં એ પત્ર તેણે ગ્લોસ્ટરને બતાવ્યો. ગ્લોસ્ટરે એ પત્રમાં લખેલી વાત સાચી લોહીને વશ થઈ હું જો હું મારા આ બે હાથ જે કરવા તલપી રહ્યાં છે,. માની લીધી અને જો એડગર પકડાય તો તેને મોતની શિક્ષા કરવાનો તે તેમને કરવા દઉં તો તે તને ચીરી જ નાખે, પણ શું કરું, તું અધમ પોતાનો ઈરાદો જાહેર કર્યો. એ સાંભળીને એડગર ગાંડા હોવાનો દેખાવ રાક્ષસી છે પણ તારું સ્ત્રીનું શરીર તારું રક્ષણ કરે છે.' ઓલ્બની આમ કરતો વગડામાં ભટકતો હતો.
કહી રહ્યા હોય છે ત્યાં એક સંદેશવાહક (messenger) આવીને આ બાજુ રીગનના નોકરે ધક્કો મારીને તેના ગઢમાંથી બહાર કાનવેલ મૃત્યુ પામ્યો હોવાના સમાચાર આપે છે. એ સમાચાર સાંભળી કાઢેલા ગ્લોસ્ટરને તેનો એક જનો ગણોતિયો ખેડત મળે છે અને તે તેને ગોરિલ સ્વગત બોલે છે: “એક રીતે તો આ મને ગમે છે. લિયરે "દોરીને વગડામાં લાવે છે. ગાંડાના વેશમાં વગડામાં ફરતો એડગર રીગનને આપેલો પોતાના રાજ્યનો ત્રીજો ભાગ હવે રીગન કાર્નવિલના પોતાના પિતાની આવી દશા જોઇને દ્રવી ઊઠે છે. પણ તે પોતે કોણ છે રક્ષણ વિનાની વિધવા બની હોવાથી પોતે તે તેની પાસેથી છીનવી લઈ એ ગ્લોસ્ટરને નથી કહેતો, પોતાને દોરી જતા ગણોતિયા ખેડૂતને શકશે એવા વિચારે, ગ્લોસ્ટરને કહે છે. આમ કરવાથી મને લાભ નથી થવાનો પણ તું કદાચ પણ રીગને હવે વિધવા થઈ અને મારો ગ્લોસ્ટર (એટલે કે ભયમાં આવી પગ માટે ન જતો રડે છે પણ આપ જોઇ ન શકતા ગ્લોસ્ટરનો વારસ એડમન્ડ) તેની સાથે હોવાથી મેં મારી કલ્પનામાં નથી,' ખેડુત ઉત્તર આપે છે. હવે આપણે જોઈએ છીએ કે લિયરની જેમ ઘડેલો હવાઈ કિલ્લો મારી ઉપર જ તૂટી પડશે અને મારું જીવન ઝેરથી ગ્લોસ્ટર પણ સત્ય સમજતો થયો છે તે ખેડતને કહે છે: “મારે ક્યાંય ભરી દેશે. છતા બીજી રીતે વિચારતો જે થયું છે તે સારું જ છે.' જવાનું નથી અને તેથી મને આંખોની પણ જરૂર નથી, હું જોઇ શકતો ગોનરલને તેના મહેલ સુધી મૂકી એડમન્ડ પાછો ગયો તે પછી હતો ત્યારે મેં ઠોકર ખાધી, આપણે ઘણીવાર જોઈએ છીએ કે આપણી ગોનરિલ તેના અનુચર ઓઝવલ સાથે તેની ઉપર એક પ્રેમપત્ર મોકલ્યો પાસે કંઈ સાધન હોય છે ત્યારે આપણે નિશ્ચિત બની જઈએ છીએ, અને હતો તે લઈને ઓઝવડ રીગનને ગ્લોઅરના ગઢમાં મળ્યો. હવે સાધનાનો અભાવ હોય છે ત્યારે આપણને લાભ થાય છે. છેતરાઇ પોતાનો નીચ સ્વભાવે પ્રગટ કરવાનો વારો રીગનનો આવે છે. રીગન ગયેલા તારા પિતાના રોષનો ભોગ બનેલા પ્રિય પુત્ર, એડગર, જો. હું એ પ્રેમપત્ર જોવા માગે છે તે તેને આપવાની આનાકાની કરતાં માત્રસ્પર્શથી જ તને જોઈ શકે ત્યાં સુધી જીવું તો હું કહીશ કે મારી આંખો ઓઝવલઇને તે કહે છેઃ 'હું જાણું છું, તારી સ્વામિનીને તેના પતિ ઉપર કરી જેતી થઈ છે.' ગાંડાના વેશમાં એડગરને જોઇ ખેડત તેને પૂછે છે. પ્રેમ નથી. તે અહિ હતી ત્યારે મેં તેને એડમન્ડ પ્રત્યે પ્રેમકટાક્ષો કરતી
અલ્યા, તું ક્યાં જાય છે?' એ સાંભળીને ગ્લોસ્ટર પૂછે છે, એ કોઈ જોઈ હતી. તેના મનમાં શું છે તે હું જાણું છું. એડમન્ડ ઉપરનો મારો આ ભિખારી છે.' ઉત્તરમાં ખેડત કહે છે. “ભિખારી અને સાથે ગાંડો પણ પ્રેમપત્ર લે. મારા પતિ મૃત્યુ પામ્યા છે. મારી અને એડમન્ડની વચ્ચે એ સાંભળી ગ્લોસ્ટર કહે છે: “ગઈ કાલે રાત્રે મેં આના જેવો એક માણસ સમજૂતી થઈ ગઈ છે. તેમને તારી સ્વામિનીનું પાણિગ્રહણ કરવા કરતાં જોયો હતો. અને તેને જોઇને મને માણસ પામર જંત (wormઈ જ છે. મારું પાણિગ્રહણ કરવાનું વધારે સરળ પડે. અને તે પેલા આંધળો. એવો વિચાર આવ્યો હતો, અને સાથે સાથે તેને જોઈને મને મારા પુત્રનું રાજદ્રોહી વિશે ક્યાંય સાંભળે તો ધ્યાન રાખજે કે તેને ખતમ કરી સ્મરણ થયું હતું. ત્યારે તો મારા મનમાં તેના ઉપર રોષ હતો, પણ પછી નાખનારને એક પદવી ઊંચે ચઢાવવામાં આવશે.' મેં સાચી વાત જાણી છે. ખરેખર, સ્વચ્છંદી બાળકો જેવું માખીઓ સાથે
ગોનરિલે લિયર પ્રત્યે કેવું વર્તન કર્યું હતું તે કેન્ટે એક પત્ર લખીને વર્તન કરે છે તેવું જ દેવો આપણી સાથે કરે છે. રમતના રસ માટે તેઓ કીડાલિયન જણાવ્યું હતું અને એ પત્ર વાંચીન કોડલિવે ફ્રાન્સનું સત્ય આપણાને મારી નાખે છે They ki us for their sooઇ પણ પછી લઇને ડોવર પાસે આવી પહોંચી છે. ત્યાં તેણે લિયરને ખેતરમાંથી નીંદી ખેડૂતને રજા આપી એડગરને નાણાંની એક થેલી આપી પોતાને ડોવર નાખેલાં જાતજાતનાં ઘાસમાંથી બનાવેલો મુગટ પહેરીને મોટે મોટેથી તરફ દોરી જવાની વિનંતી કરતાં ગ્લોઅરલિયરે ધોલકામાં જતાં પહેલાં ગાતો તોફાની સમુદ્ર જેવી ચિત્તભ્રમની દશામાં જોયો. તેની આવી દશા પ્રાર્થના કરી હતી તેનો જ પડઘો પાડતો હોય એમ કહે છે: “દેવો, હંમેશાં જોઈ કોડીલિયા પોતાના ડૉક્ટરને પૂછે છે; “માણસનું જ્ઞાન રાજાને સ્વસ્થ તમે આમ જ કરતા રહેજો. જરૂર કરતાં વધારે ધન એકઠું કરીને બેઠેલાં બનાવવા કંઈ કરી શકે? ઉત્તરમાં ડૉક્ટર કહે છે, 'હા, પ્રકૃતિની આપણી ઈન્દ્રિયોના વિષયોમાં રચ્યોપચ્યો રહેતા, લાગણીહીન હોવાથી જાણી ઘાઈમાતા, નિદ્રાનો આરામ છે. (our foster of nature is જોઇને સાચી વાત સમજવા માગતા નથી અને તેથી તમારી આશાઓનો respose) અને તે તેમને મળ્યો નથી. પણ તેમને નિદ્રા અપાવી શકે અનાદર કરતા માણસને તમારી શક્તિઓનો પરચો બતાવો, જેથી એવી ઔષધિઓ છે અને એ ઔષધિઓ તેમની વ્યથાને શત કરી તેમને ધનવાનો તેમનું વધારાનું ધન બીજાંઓમાં વહેંચી દે છે અને એ રીતે નિદ્રા અપાવશે.' ડૉક્ટરના આવા આશાનજક શબ્દો સાંભળી નાટકના દરેક માણસને પૂરતું મળી રહે.”
પહેલા અંકના પહેલાં દ્રશ્યમાં પિતા પ્રત્યેના પોતાના ઊંડા પ્રેમને આમ એક પક્ષે લિયર અને ગ્લોસ્ટરમાં પોતપોતાની ભૂલો શબ્દોમાં વ્યક્ત ન કરી શકનાર કોડીલિય હવે પ્રેમાર્દ્ર હૃદયે પ્રાર્થ છે: સમજવાની સત્યદષ્ટિનો ઉદય થઈ રહ્યો છે અને તેમનાં મન સત્યેન પૃથ્વીની સંવે અમૃતમય છૂપી અપ્રગટ શક્તિઓ, મારા આ અશ્રુઓના શુદ્ધતિ મનઃ એ મનુસ્મૃતિના વચન અનુસાર શદ્ધ થઇ રહ્યાં છે. તો બીજા સિંચનથી ઊગી નીકળો અને આ સાધુ પુરુષને એમની દુર્દશામાંથી મુક્ત પક્ષે ગોરિલ અને રીગને લિયર પ્રત્યે આચરેલી દતાના પરિણામે કરવામાં સહાય કરો.'
મ ગતિના સિદ્ધાંત અનસાર એ બે એકબીજા પ્રત્યે દના ગાંડાના વેશમાં એડ્રગર આંધળા ગ્લોસ્ટરને ડોવર પાસે એક આચરવા પ્રવૃત્ત થાય છે. ગ્લોઅરની આંખો ફોડી નાંખતાં પહેલાં ટેકરીની ટોચ સુધી લાવે છે. ગ્લોસ્ટરનો ઇરાદો એટેકરીની ટોચ ઉપરથી કાર્નવિલે એડમન્ડને પોતાના મહેલે પાછી જતી ગોનરિલ સાથે મોકલી નીચે પડવા-કૂદકો મારીને આપઘાત કરવાનો હતો. એમ કરતાં પહેલાં દીધો હતો. માર્ગમાં ગોનરિલ એડમન્ડના પ્રેમમાં પડે છે. અને પોતાના તે એગરને એક બીજી નાણાંની થેલી આપે છે અને ઓ દેવી. જો. મહલે પહોંચી એડમન્ડ પોતાના પતિ ઓલ્બજાને મળે તે પહેલાં તેને એગર જીવતો હોય તો તેને તમારા આશીર્વાદ આપજો,’ એવી પ્રાર્થના પોતાનો અનુચર ઓઝવલઇ પોતાના વચ્ચે દતને કામ કરશે એમ કહી કરીને કૂદકો મારીને પડે છે, અને માને છે પોતે ટેકરીની નીચે તળેટીમાં પાછો મોકલી દે છે. એડમન્ડના ગયા પછી ગોનરિલ પોતાના મહેલમાં પડ્યો છે. હકીકતમાં તે ટેકરીની ટોચ ઉપર જ પડ્યો હતો, પણ એડગર જાય છે ત્યારે તેના અને રીગનના લિયર પ્રત્યેના વર્તન વિશે સાંભળીને પોતાનો અવાજ કોઈ અણઘડ ગામડિયના જેવો કરીને ટેકરીની ટોચથી રોષે ભરાયેલો ઓલ્બની તેને કહે છે: “તમે શું કર્યું? પુત્રીઓ નહિ પણ તળેટી સુધીના દેખાવનું કલ્પનાને તાદ્રશ લાગે એવું વર્ણન કરીને વાઘણો, તમે તમારા પિતાને, અને તે પણ એક શ્રીસંપન્ન (Gracious).
ગ્લોસ્ટરને પોતે ખરેખર ટેકરીની ટોચ ઉપરથી તળેટીએ પડ્યો છે અને ચમત્કારિક રીતે બચી ગયો છે એમ સમજાવે છે. આંધળો ગ્લોસ્ટર
પ્રત્યેના પર
ન કરી શકનારા
જ થઈ રહ્યાં છે, જેમ કથ્વીની
