________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૪-૯૫
હું
માં અંદર ગયો ત્યારે તેમણે કહ્યું
મોરારજીભાઇ પહેલા કરતા
પણ જ્યારે નમતું જોખ્યું ત્યારે
જ કહ્યું કે “ડૉ. શાહ તમારાં દેશના એક આઘાતજનક સમાચાર છે. પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં એક વખત મોરારજીભાઈ પધાર્યા હતા તમારા વડા પ્રધાન મોરારજી દેસાઈએ વડા પ્રધાન તરીકે રાજીનામું ત્યારે મેં એમને મારું પાસપોર્ટની પાંખે' નામનું પુસ્તક ભેટ આપ્યું હતું. આપ્યું છે. અમે આ સમાચાર સાચા માની ન શક્યા કારણ કે તેમણે પુસ્તક સ્વીકારતાં કહ્યું “તમે ભેટ આપ્યું છે તે સ્વીકારું છું પણ હું લોકસભામાં જનતા પક્ષની બહુમતી હતી. પરંતુ અમારા યજમાને તે કંઈ વાંચવાનો નથી. મને એટલો ટાઇમ પણ નહિ મળે. મેં કહ્યું કે જ્યારે છાપું વંચાવ્યું ત્યારે એ સાચા સમાચાર સ્વીકારવા પડયા. અમને ' “આપના જેવા આટલી બધી જવાબદારી અને આટલા બધા કામવાળા. એ વાત જાણીને દુ:ખ થયું. ભારતની આ એક કમનસીબ ઘટના છે એવું માણસને મારું પુસ્તક વાંચવાનો સમય ને મળે તે હું સમજું છું તેમ છતાં અમારે યજમાનને કહેવું પડ્યું. અમે એમને ત્યાં જમવા ગયા હતા, પરંતુ આપની પાસે મારું પુસ્તક હોય એટલી પણ મારા માટે આનંદ અને અમને જમવાનું ભાવ્યું ન હતું.
સંતોષની વાત છે.” ભારતના વડા પ્રધાન બન્યા ત્યારપછી જનતા પક્ષમાં વધતી જતી
ત્યારપછી કેટલાક વખત પછી મોરારજીભાઈને મળવા જવાનું ખટપટોને કારણે ચરણસિંહ અને રાજનારાયરણની બાબતમાં બન્યું. હું ઘરમાં અંદર ગયો ત્યારે તેમણે કહ્યું કે હું તમારું પુસ્તક મોરારજીભાઈ જેવી અડગ વ્યક્તિએ પણ જ્યારે નમતું જોખ્યું ત્યારે “પાસપોર્ટની પાંખે' વાંચી રહ્યો છું. આમ તો વાંચવું નહોતું પણ તમે મોરારજીભાઈ પહેલાં કરતાં હવે કંઇક કુમળા પડ્યા છે એવી છાપ, આમાં “ગાતાંફળ' નામનો પ્રસંગ લખ્યો છે તે વિશે જિજ્ઞાસા થઈ. તે લોકોમાં પડી હતી. અને એ છાપ સાચી હતી. ખુદ મોરારજીભાઈએ વાંચ્યા પછી મને રસ પડ્યો અને એમ કરતાં કરતાં અડધું પુસ્તક તો પોતે પણ એ વાતનો સ્વીકાર કર્યો હતો. વડા પ્રધાનના પદનો ત્યાગ વંચાઈ ગયું. હવે તે વાંચી પૂરું કરીશ.' કર્યા પછી તેઓ મુંબઈ આવીને રહ્યા આવ્યા હતા. અને પર્યુષણ મોરારજીભાઈ જેવી વ્યક્તિ મારું પુસ્તક રસપૂર્વક વાંચે એ વાત જ વ્યાખ્યાનમાળામાં વ્યાખ્યાન આપવા માટે પધાર્યા હતા ત્યારે તેમણે પોતે મારા માટે ધન્યતાનો અનુભવ કરાવે એવી હતી. જ પોતાના વક્તવ્યમાં કહ્યું હતું કે “સત્ય કથનની બાબતમાં પહેલાં હું મોરારજીભાઈ શિસ્તપાલનના કડક આગ્રહી હતા. “હું તો જેટલો આકરો હતો તેટલો હવે હું રહ્યો નથી. મારા પોતાના સ્વભાવમાં કોંગ્રેસનો સૈનિક છું' એવું તેઓ ત્યારે ઘણીવાર કહેતા. પોતે સત્તા પર પણ હવે કેટલુંક પરિવર્તન આવ્યું છે. અનુભવે તે મને શીખવાડ્યું છે. હતા ત્યારે સમયની પાબંધી એમને પાળવી પડતી. પરંતુ વડા પ્રધાનના કેટલીક બાબતોમાં સત્યકથન કરતાં મૌન વધારે ઉપયોગી અને પદેથી નિવૃત્ત થયા પછી મુંબઇમાં પોતાના નિવાસસ્થાને રહેતા હતા. અસરકારક જણાયું છે.' મોરારજીભાઈ જ્યાં સુધી સત્તા ઉપર હતા ત્યાં ત્યારે એમને મળવા સહેલાઈથી જઈ શકાતું. પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં સુધી સત્ય કડવું હોય તોપણ તે બોલવાના આગ્રહી હતા. એથી નિમંત્રણ આપવાને નિમિત્તે, વિષય, તારીખ વગેરે નકકી કરવા માટે વખતોવખત ઘણા લોકોને એમણે દુભવ્યા હતા. પરંતુ વિચારો અને મારે એમને મળવા જવાનું થતું. તેઓ કહેતા કે “એ માટે મુલાકાતનો અનુભવની પરિપક્વતાથી એમને સમજાયું હતું કે કટ સત્ય જેટલું હિત સમંય નક્કી કરવાની આવશ્યકતા નથી. ગમે ત્યારે ઘરે આવી શકો છો. કરે છે તેના કરતાં અહિત વધારે કરે છે. જૈન યુવક સંઘની પર્યુષણ હું આખો દિવસ ઘરમાં જ હોઉં છું.” આવા મોટા નેતાનો વધુ સમય વ્યાખ્યાનમાળામાં વ્યાખ્યાન આપતાં એમણે પોતાની આ ભૂલનો આપણે ન બગાડવો જોઈએ એમ સમજી હું ઊઠવાની ઉતાવળ કોઈવાર એકરાર કર્યો હતો. what life has taught me' નામના પોતાના કરતો તો તેઓ કહેતા કે 'તમારે કામ હોય તો જજો. પરંતુ મારા સમયની લખાણમાં એમણે આવો એકરાર કરતાં લખ્યું છે. ' had first a ચિંતા કરીને ઉતાવળ કરવાની જરૂર નથી.' તેમની સાથે અનેક notion that truth cannot always be said pleasantly and
| વિષયોની વાતચીત થઇ શકતી, કારણ કે તેમનું વાંચન ઘણું વિશાળ did not act up to this advice of the sages, as I thought
. એક વખત પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં બિરલા ક્રીડા કેન્દ્રના હોલમાં it was not possible to do so. About 18 years ago 1
મારું અને મોરારજીભાઈનું એમ બે વ્યાખ્યાનો સાથે હતાં. મારું realised that the sages who had prescribed or who
: વ્યાખ્યાન શરૂ થવાને વાર હતી. મોરારજીભાઈ હજુ આવ્યા નહોતા. had given this avice were much wiser than me and
ભક્તિસંગીત શરૂ થઇ ગયું હતું. એવામાં મંચ ઉપર અચાનક મને બેઠાં this realisation made me think about how to act on the
બેઠાં ચક્કર આવી ગયાં. રાતના ઉજાગરાની અસ૨ હશે. dictum..
વ્યાખ્યાનમાળાના આયોજનની ચિંતા પણ ખરી. વળી, મોરારજીભાઇમાં સત્ય વિશેની આ દષ્ટિ મોડી મોડી પણ આવી
મોરારજીભાઇનો સમય સાચવવાની જવાબદારી પણ હતી. તરત હું તેથી એમનાં છેલ્લાં ઘણાં વર્ષો શાંતિ અને સમત્વના પુરુષાર્થરૂપ બની
ભાનમાં આવ્યો. મને બહાર લઈ જવામાં આવ્યો, કોફી પીધી અને રહ્યાં. આ દષ્ટિ એમના તપતા મધ્યાહ્નકાળમાં ખીલી હોત તો
સ્વસ્થ થયો. પછી મારું વ્યાખ્યાન આપ્યું. દરમિયાન મોરારજીભાઈ મંચ મોરારજીભાઈ માટે જે કેટલાક વિવાદો સર્જાયા તે ન સર્જાયા હોત અને
ઉપર નિયત સમયે આવી પહોંચ્યા. કોઇકે એમને મને ચક્કર આવ્યાની તેમના માટેની લોકચાહના ઘણી વધુ હોત.
વાત કરી. મોરારજીભાઈએ મને પૂછ્યું, કેમ થયું? કેમ ચક્કર ઈન્દિરા ગાંધીના શાસનકાળ દરમ્યાન એમના પુત્ર સંજય ગાંધી
આવ્યાં?” હસતાં હસતાં કહ્યું, “તમારી બીકને લીધે ચકકર આવ્યાં વગર હોદ્દાએ સરકારી સત્તાનાં સૂત્રો પોતાના હાથમાં લેતા હતા તે પ્રત્યે
?” એમણે કહ્યું, “મારી એટલી બધી બીક લાગે છે? હું કંઈ એટલો મોરારજીભાઈ પોતાની નાપસંદગી દર્શાવતા હતા અને કહેતા હતા કે
બિહામણો નથી. આવું ખોટું ન બોલો.' જો આમ જ ચાલ્યા કરશે તો સંજય ગાંથીને અંકુશમાં રાખવાનું ઇન્દિરા
મોરારજીભાઇના વ્યક્તિત્વનાં વિવિધ પાસાં છે. એમની રાજકીય માટે ભારે થઈ પડશે.
કારકિર્દીમાં ઊજળી અને નબળી એમ બેય બાજુ છે. He is the most સંજય ગાંધીનું વિમાની અકસ્માતમાં મૃત્યુ થયું ત્યારે ઇન્દિરા
misunderstood politician એવું પણ કહેવાયું છે. તેમ છતાં ગાંધીએ તે સ્થળે પહોંચીને તરત સંજયની ઘડિયાળ અને ચાવી માટે એમની કહેલી અને કરેલી બાબતો કેટલી સાચી હતી એ તો સમય જ તપાસ કરી હતી અને તે પોતાના કબજામાં લઇ લીધી હતી. મેં પુરવાર કરી શકશે. મોરારજીભાઇને એ વિશે પૂછયું હતું ત્યારે એમણે કહ્યું હતું કે “એવી વાત ભાવિ ઇતિહાસકાર મોરારજીભાઈને વધુ સારો ન્યાય આપી આવી છે કે સંજયની ઘડિયાળમાં નાનું ટેપરેકોર્ડર છે અને એની અંદર શકશે. સ્વીસ બેન્કના એકાઉન્ટના કોડવર્ડ રાખેલા છે. એટલા માટે ઇન્દિરા મોરારજીભાઈના યત્કિંચિંત સંપર્ક આવવાનું મારે થયું એને હું મારું ગાંધીએ તે કોઈના હાથમાં ન જાય તેની ચીવટ રાખી હતી, પણ આ સદ્ભાગ્ય સમજું છું. એમના પુણ્યાત્માને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પી છું. મારી પાસે આવેલી વાત છે. સાચું શું છે તે કોણ કહી શકે?' '
રમણલાલ ચી. શાહ
