________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
તા. ૧૬-૪-૯૫
-
હતા ત્યારે એની એને
તે પણ કરવાથી રચના
કોને માટે તો એક દિ માટેની આ અમારીના
પેન્ટ જ પહેરવું પડે. મોરારજીભાઈ ધોતિયું અને ચંપલ પહેરીને તેવી પરિસ્થિતિમાં અસ્વસ્થ થતા નહિ. સદાચારી હંમેશાં નિર્ભય હોય આવવાના હતા. વડા પ્રધાન જવાહરલાલ બુટ પહેરતા અને ધોતિયું છે.મોરારજીભાઈના જીવનમાં એવી નિર્ભયતા હતી. નહોતા પહેરતા. એમનાથી લશ્કરી ઓફિસરો ટેવાઈ ગયા હતા. પરંતુ મોરારજીભાઈ પોતાના દૈનિક કાર્યોમાં નિયમિતતા ચીવટપૂર્વક ધોતિયું અને ચંપલથી હજુ ટેવાયા નહોતા. મિલિટરીમાં એટિકેટનો- રાખતા. રોજ સવારના ચાર વાગે ઊઠી જતા. વ્યાયામ કે યોગાસનો શિષ્ટાચારનો ભંગ એ ઘણી ગંભીર બાબત ગણાય. વસ્તુતઃ ગુનો જ કરતા. સ્નાન માટે તેઓ સાબુને ઉપયોગ કરતા નહિ, પણ શરીર લેખાય છે. મોરારજીભાઈ માટે બુટમોજ સહિત લકરી યુનિફોર્મ તૈયાર બરાબર ચોળી-ઘસીને સ્નાન કરતા. એમના પગ પણ અત્યંત સ્વચ્છ રાખવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ એ કહેવાની હિંમત કરે કોણ? અને તેઓ રહેતા. નેવું વર્ષની ઉંમરે પણ એમના પગના નખ લાલ લાલ રહેતા. ન માને તો શું થાય? અમારા કમાન્ડિંગ ઓફિસર આ બાબતમાં બહુ જેમ સ્નાનની બાબતમાં તેમ ભોજનની બાબતમાં પણ તેઓ નિયમિત ગુસ્સામાં હતા તે છેલ્લી ઘડીએ ઢીલા પડી ગયા. અમારી ઓફિસરોની હતા. સવારે દસના ટકોરે તેઓ જમવા બેસતા. ગમે ત્યારે ગમે તે પ્રસંગે મિટિંગમાં તેમણે જાહેર કર્યું કે આપણાથી કશું કહી શકાશે નહિ. જવાનું હોય, તેઓ પોતાના જમવાના સમયની સ્પષ્ટતા કરતા. જે કોઈ એટિકેટનો ભંગ થાય તે જોયા કરવો પડશે.”
એ સમય સાચવી શકે તેનું જ નિયંત્રણ સ્વીકારતા. ઘાટકોપરમાં એક મોરારજીભાઈ મુલાકાત માટે આવ્યા. તેઓ પ્રસન્નવદન હતા, પણ વખત એમના પ્રમુખપદે સભા યોજાઈ હતા. સભા પછી શ્રી દુર્લભજી અમારા કમાન્ડિંગ ઓફિસરના ચહેરા પર માત્ર કૃત્રિમ પ્રસન્નતા હતી. ખેતાણીને ત્યાં એમને જમવાનું હતું. દુર્લભજીભાઇએ ચીમનલાલ બીજા ઓફિસરો પણ ઝંખવાણા પડી ગયા હતા. મોરારજીભાઇએ ચકુભાઈને તથા મને નિમંત્રણ આપ્યું હતું. સભામાં પહેલા બે ત્રણ અમારી સાથે ધોતિયું અને ચંપલ પહેરીને ભોજન લીધું. બેલગામના વક્તાઓ લાંબુ બોલ્યા, પરંતુ મોરારજીભાઈએ તો પોતાનો સમય થયો મિલિટરી સેન્ટરમાં પહેલીવાર એટિકેટના ભંગરૂપ ઐતિહાસિક ઘટના એટલે બીજા વક્તાઓને પડતા મૂકી પોતાનું વક્તવ્ય ચાલુ કરી દીધું અને બની ગઇ.
તરત સભા પૂરી કરીને દુર્લભજીભાઈને ત્યાં પહોંચી ગયા હતા. - ભોજન પછી અમે બધા ઓફિસરો બેઠકના ખંડમાં બેઠા. તેમની આહારમાં મોરારજીભાઇ લસણ નિયમિત લેતા. રોજ લસણની દસબાર સાથે વાત કરવાની મને પણ તક મળી. ઓફિસરોમાં ગુજરાતી તરીકે કાચી કળી તેઓ ખાતા, એથી પોતાનું સ્વાથ્ય સારું રહે છે એમ કહેતા. હું એક જ હતો. હું લશ્કરી તાલીમ લઉં છું એ જાણીને એમને આનંદ તેઓ દૂધ ગાયનું પીતા, માખણ ગાયના દૂધનું ખાતા. પોતે સત્તા પર થયો. વળી હું જૈન છું એ જાણીને એમને આશ્ચર્ય થયું. ખાનપાનમાં મને પ્રધાન કે વડા પ્રધાનના પદે રહેતા હતા ત્યારે એમના મંત્રી દરેક સ્થળે કંઈ મુશ્કેલી નથી પડતી અને મને યોગ્ય શાકાહાર મળી રહે છે એ જાણીને અગાઉથી સૂચના આપી સ્થાનિક કાર્યકર્તાઓ પાસે આ બધી સગવડ એમને સંતોષ થયો હતો. હું કઈ કોલેજમાં કયો વિષય ભણાવું છું તે પણ કરાવતા. મને યાદ છે કે એક વખત નડિયાદમાં એક કાર્યક્રમમાં એમણે મને પૂછયું. થોડી મિનિટ માટેની આ અમારી અનૌપચારિક વાતો મોરારજીભાઇ આવવાના હતા ત્યારે આગલે દિવસે રાત્રે અગિયાર વાગે એમને માટે તો અનેકમાંની એક હતી. એમને યાદ પણ ન રહે. પણ કાર્યકર્તાઓને યાદ આવતાં ગાયના દૂધના માખણ માટે દોડાદોડ કરી પચીસ વર્ષની વયે મને રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી સાથે વાત કરવાની તક મૂકી હતી. આ મળી એ મારે માટે યાદગાર ઘટના હતી. અલબત્ત, ત્યાર પછી તો એમને મોરારજીભાઇ ક્યારેક આકરા સ્વભાવના બની જતા. ક્યારેક મળવાનું ઘણીવાર થયું હતું.
હઠીલા અને ઉતાવળિયો પણ બનતા. એમ છતાં લોકોમાં અને ખાસ મોરારજીભાઈને જ્યોતિષમાં ઊંડી શ્રદ્ધા હતી. એક વખત અમારી કરીને ગુજરાતના ગુજરાતીઓમાં તેમને માટે માનભર્યું સ્થાન હતું. સાથેની વાતચીતમાં તેમણે કહ્યું હતું કે પોતે જરૂર ભારતના વડાપ્રધાન તેમને માટે “સર્વોચ્ચ' શબ્દ રૂઢ થઈ ગયો હતો. પરંતુ જૂના મુંબઈ થવાના છે. પોતાની જન્મકુંડળીમાં એવો યોગ છે. મોરારજીભાઈની એ રાજ્યમાં જ્યારે ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર સાથે હતાં ત્યારે ડાંગના પ્રશ્નની વાત સાચી પડી હતી..
બાબતમાં મોરારજીભાઇએ અભિપ્રાય આપવાની જે ઉતાવળ કરી હતી વડાપ્રધાનના પદેથી નિવૃત્ત થયા પછી એક વખત મોરારજીભાઈને તેને લીધે ગુજરાતની પ્રજા નારાજ થઈ હતી. મુંબઈ રાજ્યમાં જ્યારે મારે મળવાનું થયું ત્યારે એમણે વાતવાતમાં કહ્યું હતું કે જ્યોતિષના બી.જી. ખેર મુખ્ય મંત્રી હતા અને મોરારજીભાઈ નાયબ મુખ્ય મંત્રી આધારે ઇન્દિરા ગાંધી કરતાં પોતે વધુ જીવવાના છે. ઇન્દિરા ગાંધી હતા એ વખતે ખેરની સાથે મોરારજીભાઈએ ડાંગ જીલ્લાની મુલાકાત ત્યારે ફરીથી વડા પ્રધાન થયાં હતાં. ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા થઈ અને લીધી અને બે ચાર ગામ પાસેથી જીપમાં પસાર થતાં લોકો સાથે તેઓ મોરારજીભાઈ કરતાં વહેલાં વિદાય થયાં, પરંતુ એ હત્યા ન થઇ વાતચીત કરી અને તે લોકો મરાઠીમાં બોલ્યા એટલે મોરારજીભાઈએ હોત તો પણ ઇન્દિરા ગાંધીનું આયુષ્ય લાંબુ નથી એવું મોરારજીભાઇ મુંબઈમાં આવીને જાહેરાત કરી કે ડાંગની ભાષા મરાઠી છે. માનતા હતા. એક વખત વાતચીતમાં એમણે ઇન્દિરા ગાંધીનો નિર્દેશ મોરારજીભાઇની આ જાહેરાત ઉતાવળી અને અભ્યાસ વગરની હતી. કરતાં કહ્યું કે ઇન્દિરા ગાંધી પોતાને થયેલા કોઇ ગંભીર રોગની જાહેરાત એને લીધે મુંબઈ રાજ્યના વિભાજન વખતે ગુજરાતને ઠીક ઠીક સહન થવા દેતાં નથી, પરંતુ તેઓ નિયમિત વધુ પ્રમાણમાં કોર્ટિઝનનો કરવું પડ્યું હતું. ડાંગ જીલ્લાના નેતાઓ સ્વ. છોટુભાઈ નાયક અને ઉપયોગ કરે છે. તે પરથી લાગે છે કે એમનું શરીર વધુ સમય ટકી શકશે બીજાઓ સાથે ડાંગમાં જઈને મેં આ અંગે વાતચીત કરી હતી ત્યારે ખેર નહિ. અલબત્ત ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા થઇ એટલે એમના સ્વાધ્ય સાહેબના અધિકારીઓએ લોકો પાસે મરાઠીમાં બોલાવવાનું કેવી રીતે વિશેની આ વાતની તો માત્ર અટકળ જ કરવાની રહે છે.
નાટક ગોઠવ્યું હતું તેની બધી વિગત જાણવા મળી હતી, ડાંગ મોરારજીભાઇને કિશોરાવસ્થાથી જ નિસર્ગોપચારમાં શ્રદ્ધા હતી. મહારાષ્ટ્રમાં જાય નહિ તે માટે તેઓને કેટલો બધો પ્રતિકાર કરવો પડ્યો તેઓ જવલ્લે જ માંદા પડ્યા હશે. તેમણે ક્યારેય એલોપથીની દવાઓ હતો અને ગામે ગામ જઇને પ્રચાર કરવો પડ્યો હતો તેની કટિબદ્ધ લીધી નહોતી. તેમણે ક્યારેય બળિયા-અછબડા માટે રસી મુકાવી વિગતો પણ જાણવા મળી હતી. નહોતી. જે વખતે આખી દુનિયામાં કોઈ દેશ રસી મુકાવ્યા વગર ગમે મોરારજીભાઈ મુંબઈ રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન બન્યા ત્યારે એમની તેવી મોટી વ્યક્તિ હોય તો પણ પોતાના દેશમાં પ્રવેશ આપતી નહોતી કીર્તિનો મધ્યાહ્ન ઝળહળતો હતો. પરંતુ એમના આખાબોલા સ્વભાવને તે વખતે પણ મોરારજીભાઇ રસી મુકાવ્યા વગર દુનિયાના ઘણા દેશોમાં કારણે કેટલાંક વર્તુળોમાં તેઓ અળખામણા થયા હતા. બીજી બાજુ, જઇ આવ્યા હતા. એમના પ્રત્યેના માનને કારણે આવી છૂટ એમને મોરારજીભાઈ પોતે સ્વચ્છ હોવા છતાં એમનાં નામનો દુરુપયોગ થવા અપાતી હતી. મોરારજીભાઇને શિવાબુમાં ઘણી શ્રદ્ધા હતી. જીવનભર લાગ્યો હતો. થોડે ઘણે અંશે મોરારજીભાઈ પોતે પણ એ વિશે જાણતા એમણે એ એ પ્રયોગ કર્યો. તેમણે યુવાન વયથી બ્રહ્મચર્યવ્રત અંગીકાર હશે. આવી વાતો રાજદ્વારી વર્તુળોમાં પ્રસર્યા વગર રહે નહિ, પોતાનાં
......-- . Sો છે. યaijiદીઓ દ્વારા ઉઠાવાતા નાના ગેરલાભો કેટલીક વાર !
વિશેની આ વાત દિચ ગાંધીની એમનું શરીર
