________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૨-૯૫
દેશવટા દરમિયાન કન્ફયૂશિયસ જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં ફર્યા. એક વખત પોતાના હાથ નીચે અગાઉ કામ કરતો એક અધિકારી રાજ્યના અમલદાર તરીકે એમને સારો અનુભવ હતો. એ વાત બીજા અચાનક મળી ગયો. સુધારા કરવાની બાબતમાં તે નિરાશ થઈ ગયો રાજાઓ અને લોકો જાણતા હતા. પરંતુ કન્ફયૂશિયસે એવું કોઈ પદ હતો. ત્યારે કન્ફયૂશિયસે એ નિરાશ થઈ ગયેલા અધિકારીને કહ્યું હતું, મેળવવા સામેથી કોઈ પ્રયત્ન કર્યો ન હતો. વળી પોતાની શક્તિને યોગ્ય “પરમાત્માએ મને જગતમાં સુધારાઓ કરવા મોકલ્યો છે. માટે પૂરો પદ મળે તો જ તેઓ સ્વીકારવા તૈયાર હતા. એથી નીચેનું પદ લેવામાં વિશ્વાસ રાખવો અને હિંમત રાખવી. એ માટે તમારે નિરાશ થવાની તેમને રસ નહોતો. એમના કેટલાક શિષ્યો આવું કોઈક ૫દ તેઓ જલદી જરા પણ જરૂર નથી. સુધારાઓ અવશ્ય થશે જ.' સ્વીકારે એમ ઇચ્છતા હતા. પરંતુ કન્ફયૂશિયસને એવી કોઈ ઉતાવળ પોતાના માથે કષ્ટો આવી પડ્યાં ત્યારે પણ કન્ફયૂશિયસ સત્ય અને નહોતી. એમ કરતાં કરતાં પંદરેક વર્ષ વહી ગયાં હતાં. પોતાના લુ કર્તવ્યપાલન માટેના પોતાના આગ્રહમાંથી અને સુધારાઓ માટેની રાજ્યમાં પાછા ફરવા માટે હવે અનુકૂળ વાતાવરણ થયું હતું. એટલે પોતાની ધગશમાંથી જરા પણ પાછા હઠ્યા નહોતા. વૃદ્ધાવસ્થામાં કન્ફયૂશિયસે લુ પાછા ફરવાનો નિર્ણય કર્યો.
એમને પ્રવૃત્તિ છોડીને નિવૃત્તિમય વાનપ્રસ્થાશ્રમ સ્વીકારવાની સલાહ
ઘણા તરફથી મળતી, તો પણ તે ન સ્વીકારતાં તેમણે જીવનના અંત કન્ફયૂશિયસ જ્યારે પાછા ફરી રહ્યાં હતા ત્યારે એક વખત તેઓ સુધી પ્રવૃત્તિમય જીવન ચાલુ રાખ્યું હતું. ચેન અને સાઇ એ બે રાજ્યોની સરહદ પરના સાંકડા ડુંગરાળ કન્ફયૂશિયસે પોતે પોતાના વિશે કહ્યું છે, “પંદર વર્ષની વયે હું રસ્તામાંથી પસાર થઇ રહ્યા હતા. તે સમયે એક રાજ્યના સૈનિકોએ વિદ્યાભ્યાસમાં ડૂબેલો હતો. ત્રીસ વર્ષની વયે હું ગમે તે પરિસ્થિતિમાં એમના ઉપર ઘેરો ઘાલ્યો. આથી કન્ફયૂશિયસ આગળ વધી ન શકયા. ગમે તે વ્યક્તિ સામે સ્વસ્થ અને અણનમ રહેતાં શીખ્યો. ચાલીશ વર્ષની એમ સતત સાત દિવસ સુધી કશી સાધન સામગ્રી વિના તેઓને એક વયે ઈશ્વરમાં મારી શ્રદ્ધા સ્થિર થઇ અને કુદરતના નિયમો સમજવા - સ્થળે સંતાઈને રહેવું પડ્યું હતું. એ વખતે એમની સાથે એમના શિષ્યો લાગ્યો. સાઠ વર્ષની વયે સત્યવચન પ્રત્યે મારો આદરભાવ વધી ગયો. પણ હતા. પરંતુ આવા સંકટમાં પણ કન્ફયૂશિયસની સાથે રહેવામાં સિત્તેર વર્ષની વયે નીતિનિયમોના ભંગ વિના મારા આત્માના અવાજને તેઓ કોઇ ડરી ગયા નહોતા કે હિંમત હારી ગયા નહોતા. કે ઓળખવાનું અને તે મુજબ અનુસરવાનું બળ મેં મેળવ્યું.”
ઈ. સ. પૂર્વે ૪૭૯માં ૭૩ વર્ષની વયે કન્ફયૂશિયસનું અવસાન કન્ફયૂશિયસ જ્યારે દેશવટો ભોગવતા હતા ત્યારે એમની ઉંમર થયું. એમના મૃતદેહને સુ-સુ નામના નગરમાં દફનાવવામાં આવ્યો સાઠ વર્ષની થવા આવી હતી. તેઓ સશક્ત અને સક્રિય હતા. તેમને હતો. આશા હતી કે લુનો રાજ્યવહીવટ સંભાળવા માટે તેમને બોલાવવામાં કન્ફયૂશિયસના સ્વર્ગવાસ પછી એમની યાદગીરીમાં વખતોવખત આવશે. પરંતુ તેમને બોલાવવામાં આવ્યા નહિ. એને બદલે એમના રાજ્ય તરફથી એમનું મરણોત્તર બહુમાન કરવામાં આવતું. એમના શિષ્ય જન ચિઉને રાજ્યવહીવટ સંભાળવા માટે રાજાએ કહ્યું અને જન સ્વર્ગવાસના લગભગ બે સૈકા પછી તો એમની સમાધિ આગળ ચીનના ચિઉએ એ દરખાસ્ત સ્વીકારી લીધી. કન્ફયૂશિયસને એ ગમ્યું નહિ. તે શહેનશાહે મોટો યજ્ઞ કરાવ્યો હતો. ત્યારપછી કેટલેક વર્ષે વખતે તેઓ ચેનના રાજમાં હતા. એમણે તે વખતે પોતાના શિષ્યોને કન્ફયૂશિયસને જુદી જુદી મરણોત્તર પદવીઓ, ઇલ્કાબો વગેરે કહ્યું, “ચાલો, આપણે જલદી આપણા લુ રાજ્યમાં પાછા ફરીએ કારણ આપવામાં આવ્યાં હતાં. ત્યારપછી એમના માનમાં નિયમિત સમયે કે આપણા જુવાનો ઉતાવળિયા, લોભી અને તકવાદી થઈ ગયા છે. વર્ષમાં ચાર વખત ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરવાનો હુકમ રાજ્ય તરફથી તેઓ થોડી વિદ્યા શીખ્યા એનો અર્થ એ નથી કે તેઓ રાજ્યવહીવટ નીકળ્યો હતો. કન્ફયૂશિયસ માટે જુદા જુદા સ્થળે મળીને દોઢ હજારથી ચલાવવામાં કાબેલ છે.”
વધુ મંદિરોનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. કન્ફયૂશિયસના સ્વર્ગવાસ કન્ફયૂશિયસે પોતાના શિષ્યો સાથે ચૌદ-પંદર વર્ષ જદ જદ પછી લગભગ એક હજાર વર્ષ પછી રાજ્યની તમામ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં રાજ્યોમાં પરિભ્રમણ કર્યું. આ પ્રવાસો દરમિયાન એમને સારા માઠા કન્ડક્વાશયનું પૂતળું મૂકવામાં આવ્યું હતું. વળી એમના પૂતળાની ધૂપ, વિવિધ પ્રકારના અનુભવો થયા. એથી એમને ઘણું શીખવા મળ્યું.
દીપ સાથે પૂજા કરવાની પ્રણાલિકા પ્રચલિત બની હતી. સંક્ષેપમાં કહીએ તો કન્ફયૂશિયસને ચીનના શહેનશાહ જેટલું માન આપવામાં આવતું.
અને દેવ તરીકે એમની પૂજા થતી રહી. અલબત્ત તત્કાલીન રાજકીય - કન્ફયૂશિયસને લુના રાજવીએ પાછા ફરવા માટે વિનંતીનો સંદેશો
પરિસ્થિતિ અનુસાર તે તે પ્રદેશોમાં આ પૂજા વિધિ અને ધાર્મિક મોકલાવ્યો, કન્ફયૂશિયસ લુમાં પાછા ફર્યા, પરંતુ ત્યારે એમની ઉંમર ૬૮ વર્ષની થઈ ગઈ હતી. તેઓ રાજ્યની કોઈ જવાબદારી હવે લેવા *
અનુષ્ઠાનોમાં પણ વધઘટ થતી રહી હતી. ઇચ્છતા નહોતા. એમણે પોતાનો સમય વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવામાં
- કન્ફયૂશિયસને “રાજમુગટ (અથવા રાજ્યદંડ) વિનાના રાજા' અને પ્રાચીન ગ્રંથોનું સંકલન કરવામાં પસાર કર્યો .
તરીકેનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.
કન્ફયૂશિસનો જન્મ દિવસ ચીનમાં શિક્ષક દિન તરીકે આજ દિવસ કન્ફયૂશિયસ વઈના રાજ્યમાંથી લુના રાજ્યમાં પાછા ફર્યા
સુધી ઊજવાતો આવ્યો છે. વળી કન્ફયૂશિયસે પ્રજાના હૃદયમાં એવું ત્યારપછી એમણે સંગીતના ક્ષેત્રે જે એક મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું તે સંગીતના
સ્થાન જમાવ્યું છે કે અનેક લોકોને કન્ફયૂશિયસ માટે લખાયેલી કાર્યક્રમોની પુનર્યોજનાનું હતું. અત્યાર સુધી ધાર્મિક ગીતો અને લૌકિક
* સ્તુતિઓ, પ્રાર્થનાઓ વગેરે કંઠસ્થ છે. સમયે સમયે નવી નવી ભોગવિલાસનાં ગીતોની સેળભેળ થતી રહેતી. સંગીતકારો અને
- કવિતાઓ ચીની ભાષામાં આજ દિવસ સુધી કન્ફયૂશિયસ માટે લખાતી. ગાનારાઓ મન ફાવે તે ગીત કાર્યક્રમમાં ગાતા વગાડતા રહેતા. એમાં
રહી છે જે એમની વત્સલ અને પ્રેરક પ્રતિભાની સૂચક છે. બહુ ઔચિત્ય રહેતું નહિ. (જેમ આપણે ત્યાં લગ્નપ્રસંગે વાજાવાળાં
- આ રીતે ઠેઠ વર્તમાન સમય સુધી કન્ફયૂશિયસનું ચીની સંસ્કૃતિના લગ્નભંગનાં, કાયમના વિરહનાં, બેવફાઇનાં એમ જુદા જુદા પ્રકારનાં
પિતા તરીકે પ્રજામાં હંમેશાં બહુ આદરમાન રહ્યું છે. કન્ફયૂશિયસ જેવું પ્રચલિત ફિલ્મી ગીતો વગાડે છે તેમ) કન્ફયૂશિયસે આવા કાર્યક્રમોની
અને જેટલું માન આ અઢી હજાર વર્ષમાં ચીનમાં બીજા કોઈને મળ્યું પુનર્યોજના કરી કે જેથી ધાર્મિક ઉત્સવના પ્રસંગે ધાર્મિક ગીતો જ ગવાય
જ નથી. અને કોઈકના લગ્ન કે મરણ પ્રસંગે તેવા પ્રકારનાં ગીતો ગવાય.
છે કે
એમને ઘણું શીખવા મથક તો કન્વની પૂજા થતી રહી.
