________________
તા. ૧૬-૧૨-૯૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
ચિત્તની પ્રસન્નતા
n “સત્સંગી’ ગ્રીસ દેશનો મહાન તત્ત્વચિંતક સોક્રેટીસ યુવાનોને અવળે માર્ગે દોરે છે તે પ્રસન્નતા કેળવી શકે અને પોતાની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા માટે પુરુષાર્થ અને નવાં દેવ-દેવીઓને માને છે એવો તેના પર આરોપ મૂકવામાં આવ્યો કરવા સમર્થ બને. ખિન્નતા, ગ્લાનિ, રીસ, રોષ, નારાજી, વગેરેથી આર્થિક હતો. યુવાનો પોતાના માટે વિચારતાં શીખે એવા સવળા માર્ગે તેમને દોરનાર સ્થિતિ લેશમાત્ર સુધરતી નથી, ઊલટાનું સ્વાથ્ય બગડે છે અને આર્થિક આ સત્યપ્રિય મહામાનવ પર કામ ચલાવવામાં આવ્યું. ત્યારે ગ્રીસ દેશમાં સ્થિતિ સુધારવાના પુરુષાર્થની જાણે સ્મૃતિ પણ રહેતી નથી! લોકશાહી હતી. મત લેવાયા. થોડા મતે સોક્રેટીસની હાર થઈ અને એ માણસ લઘુતાગ્રંથિ (Inferiority Comlex)નો ભોગ બન્યો ગુનેગાર ઠર્યો. તેને ફાંસીની સજા આપવામાં આવી. તે સમયમાં ઝેરનો કટોરો હોવાથી પણ તે પ્રસન્નતા રાખી શકતો નથી. પોતાનામાં કંઈક ખામી છે એવો પીવાનો રહેતો. નિયત કરેલા દિવસે સોક્રેટીસને ઝેરનો કટોરો આપવામાં વિચાર તેનાં મનમાં દ્રઢ થઈ ગયો હોય છે. તેથી તે પ્રસન્ન રહેવાનો પ્રયત્ન આવ્યો ત્યારે જેલર રડી પડ્યો હતો. સોક્રેટીસે તો સ્વસ્થતાથી પૂછ્યું હતું તેણે કરે ત્યાં તેને તેની ખામી યાદ આવે અને મોં પડી જાય. પોતાની ખામીનો ઝેર પીધા પછી શું કરવું. ત્યારે જેલરે ગળગળા અવાજે જવાબ આપ્યો, “બીજા વિચાર તેને સતત સતાવતો રહે છે. પરિણામે, તે બીજી ઘણી રીતે સુખી હોય તો ઝેર પીતી વખતે ધમપછાડા અને દેકારા કરે છે અને ન બોલવાના શબ્દો તો પણ તે જીવનનો આનંદ મેળવી શકતો નથી. માનસિક બિમારી ગણાય બોલે છે, ત્યારે તમે શાંતિથી પૂછો છો.” પછી જેલરે તેને કહ્યું કે ઝેર પીધા તેટલી હદ સુધી લઘુતાગ્રંથિ હોય તો તો માનસચિકિત્સક પાસે સારવાર લેવી પછી થોડી વાર આંટા મારવા, તેથી પગ ભારે થઈ જશે એટલે સૂઈ રહેવું. જે પડે. નહિતર આવા વિચારથી લઘુતાગ્રંથિ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.' મૃત્યુ' શબ્દનાં ઉચ્ચારણથી પણ માણસ ભયભીત બને છે તે મૃત્યુ સન્મુખ જ આ ધરતી પર કોઈ પણ માણસ પૂર્ણ નથી. માણસમાત્રમાં કંઈક ખામી હોય હોવા છતાં સોક્રેટીસે છેલ્લા શ્વાસ સુધી સ્વસ્થતા રાખી અને માણસે શાંતિથી એ તદન સ્વાભાવિક છે. મારી ખામી સુધારવાનો પ્રયત્ન મારે જરૂર કરવાનો, મૃત્યુ પામવું જોઈએ એ દલીલની ભૂમિકા પર સ્ત્રીઓને રડવાની તેમણે મના પણ તેના વિશે સતત સભાન રહેવાની કોઈ જરૂર નથી. હું જે છું તે બરાબર કરી હતી.
છું. મારે ધર્મની આરાધના કરવી છે અને પ્રગતિ માટે પુરુષાર્થ કરવાનો છે. સોક્રેટીસ એથેન્સની ધરતી પર યુવાનો કેપીઢ લોકો સૌ સાથે પ્રસન્નતાથી ખામી હોય તેથી હાથ જોડીને બેસી રહેવાનું હોય નહિ.' આવું સહૃદયી વલણ વાતચીત કર્યે જતો હતો ત્યારે તેની અંગત પરિસ્થિતિ કેવી હતી ? બાહ્ય પ્રસન્નતા કેળવવામાં અવશ્ય મદદરૂપ બને છે. દેખાવની દષ્ટિએ તે એથેન્સમાં સૌથી કદરૂપો માણસ હતો, આર્થિક દષ્ટિએ માણસમાં ગુનાની લાગણી (sense of guilt) સવિશેષ રહેતી હોય તે હંમેશાં દેવાદાર હતો. તેને પત્ની વઢકણી મળી હતી, તેમ છતાં તે તેની તેવી પણ તે પ્રસન્ન રહી શકે નહિ; નારાજ કે ઉદાસ રહ્યા કરે ગુનાની લાગણી. પત્ની પર ક્યારે પણ ગુસ્સો થયો નહોતો. તે હંમેશાં પ્રસન્ન ચિત્તે માનવશિલ્પી નાનપણથી કામ કરવા લાગે છે. અને તે જીવનસાથી તરીકે રહેતી હોય છે. તરીકેનું તેનું કાર્ય કર્યે જતો હતો. આ મહામાનવ વિપરીત સંજોગોમાં પણ આ ગુનાની લાગણી દૂર કરવા આ રીતે વિચારાય, “ભૂલ થઈ ગઈ તે થઇ પ્રસન્નતાથી જીવ્યો અને કેવળ મતની ગણતરીથી મળેલી મોતની અન્યાયી ગઇ. જે ભૂલ થઈ તે ન થઈ નહિ થાય. માણસમાત્ર ભૂલને પાત્ર. ભૂલ થવી શિક્ષા પણ પ્રસન્નતાથી ભોગવી ગયો. સોક્રેટીસ સમગ્ર એથેન્સમાં સૌથી સ્વાભાવિક છે. વધારે વાર પણ ભૂલો થઈ જાય, પરંતુ જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. શાણો, ડાહ્યો માણસ છે એવું દૈવી અવાજનું વિધાન સોક્રેટીસે જીવન અને હવે આવી ભૂલ નહિ થાય એ જ સાચો પશ્ચાતાપ છે. ભૂતકાળ વાગોળવાથી મૃત્યુ બંને સ્થિતિમાં સત્ય કરી બતાવ્યું અને અનોખી પ્રેરણા આપતો ગયો. વર્તમાન બગડે છે. ભૂલ થઇ છે તેથી ભૂલ ન થઇ હોય એવો હું બની શકું તેમ આજે પરિચિત વ્યક્તિને મળવાનું બને અને આપણે સહજ રીતે પૂછીએ, નથી. ઊલટાનું વર્તમાન જીવન કંગાળ રહે છે. હવે ભૂલ કરવી જ નથી. ભાઈ ! આજે કેમ ઉદાસ ? એવું કંઈ બન્યું નથી ને?' જવાબમાં તે કહેશે, નીતિ, સદાચાર અને ધર્મને માર્ગે ચાલવું છે . મારી જાતને વધુ પડતી શિક્ષા ના, રે ભાઈ ના, આજે એવું કંઈ જ બન્યું નથી.”
આપવાથી મારું અમૂલ્ય જીવન વેડફાશે. માણસોને ટીકા કરવાની ટેવ પડી, તો પછી ભાવતું ભોજન નહિ મળ્યું હોય?
ઉતારી પાડવાની ટેવ પડી. મારે અમૂલ્ય સમય ખિન્નતા, આત્મદયા, ના રે ના, આજ તો મનગમતું કંટોલાનું શાક મળ્યું. વળી અધૂરામાં ઉદાસીનતા વગેરે સાથે જ વ્યતીત કરવો?' પુરું તે પુરણપોળીનો અદભૂત સ્વાદ મળ્યો.” તો પછી આટલા ઉદાસ કેમ છો ?'
ભૂલ થઈ જાય પરંતુ ભૂલનો સ્વીકાર કરીને એ ભૂલ ફરી ન થાય એવો આ તો તમે મને ઘણે દિવસે જોયો એટલે એમ લાગતું હોય, બાકી કઈ
નિશ્ચય રાખીને આચરણ કરે તેમાં જ માનવજન્મની સાર્થકતા છે. સાચા ઉદાસ નથી.’
સંતનો સમાગમ કરીને પ્રાયશ્ચિત લઈને સમાધાન કરી શકાય. અને સંતની
સમજાવટથી પોતાનો રાહ ઠીકઠાક થઈ શકે છે. આવા પ્રયત્નોથી અને ધર્મને ટૂંકામાં કહીએ તો આજે ચિત્તની પ્રસન્નતા જોવી દુર્લભ છે. માણસોના ચહેરા પર શોક, ગ્લાનિ, ખિન્નતા, નિરાશા, રાંકપણું વગેરે ભાવો સહજ રીતે
અનુસરવાથી ધીમે ધીમે પ્રસન્નતા કેળવી શકાય છે. પ્રસન્નતા રહે તેમાં રહેતા હોય છે જે જોવા મળે છે. ત્યારે એવું પણ જોવા મળે કે જે માણસને કે
દુનિયાને કે પોતાની જાતને છેતરવાનું હોતું નથી. જમવામાં કેવળ બે જ વસ્તુઓ રોટી અને દાળ મળ્યાં હોય છતાં તેનો ચહેરો માણસને પોતાનાં જીવન દરમ્યાન આઘાતો, નિષ્ફળતાઓ વગેરે મળ્યાં પ્રસન્ન હોય.
હોય તેથી માણસ પોતાના ચિત્તની પ્રસન્નતા ખોઈ બેઠો હોય. સમગ્ર વિશ્વ માણસ પ્રસન્ન શા માટે રહી શકતો નથી? માણસની અપ્રસન્નતાનાં ઘણાં અને માનવજીવનની રચના એવી છે કે માણસમાત્રને જાતજાતનાં આઘાતો, કારણો છે. સામાન્ય રીતે માણસને તેની આર્થિક સ્થિતિ અંગે નારાજી રહેતી નિષ્ફળતાઓ વગેરે મળતાં જ રહે અને તેમ ન થાય તો તે જગતની અકલ્પ હોય છે. આર્થિક સદ્ધરતાથી ચિત્ત પ્રસન્ન બને એમ તે માનતો હોય છે. સ્વ. અજાયબી જ ગણાય. સદા એકધારું સીધી લીટીવાળું જીવન અશક્ય છે. તેથી પૂજ્ય વિનયચંદ્રજી મહારાજ સાહેબે તેમનાં એક પ્રવચનમાં દર્શાવ્યું છે કે તેઓ જીવનનો સામનો કરવો એ માણસ માત્ર માટે પડકારની બાબત બને છે.
એક બંગલામાં ગયા. બંગલો વિશાળ હતો. બે ચાર મોટરો હતી. ઘરમાં જેવા આઘાતો નિષ્ફળતાઓ વગેરેનું બળ એટલું જબ્બર હોય છે કે માણસ માનસિક તેઓશ્રી શેઠ પાસે પહોંચ્યા કે શેઠની આંખોમાંથી અશ્રુધારા વરસી પડી. અસ્થિરતાનો પણ ભોગ બને અથવા હૃદયરોગ, લોહીનું દબાણ વગેરે રોગોનો અઢળક નાણું હોવા છતાં આ સ્થિતિ? અમેરિકામાં એવા દાખલા નોંધાયા છે ભોગ બને. દૈવેચ્છા અને પૂર્વજન્મોના કર્મનું ફળની વિચારસરણી સમજીને કે ધનપતિ આત્મહત્યા કરી લે. કેવળ પૈસાથી પ્રસન્નતા મળે એ માણસનો આઘાતો, નિષ્ફળતાઓ વગેરે જીરવતાં શીખતા રહેવું જ જોઈએ. ખ્યાલ ખરેખર ભ્રામક છે. માણસ પોતાના જીવન વ્યવહાર અંગે બે છેડા ભેગા ભગવદ્ભક્તિ, ધર્મારાધના, સંત-સમાગમ, સારા ગ્રંથોનું વાચન વગેરે દ્વારા ન કરી શકતો હોય તેથી નારાજી અવશ્ય રહે, પરંતુ આવાંદસંતોની મદદથી આઘાતો અને નિષ્ફળતાઓ દ્વારા સર્જાયેલી ગ્લાનિ દૂર થઈ શકે છે. આવા
