________________
તા. ૧૬-૧૨-૯૫.
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૩
કન્ફયૂશિયસે રાજ્યમાં ઘણા સુધારા કર્યા હતા. અને એથી પ્રજાનાં સુખ એમનાં દર્શન કરવા માટે તેઓ જતા. કન્ફયૂશિયસના શિષ્યો સાથે સંપત્તિમાં ઘણો વધારો થયો હતો.
એમનો મેળાપ થયો. એમની પાસેથી કન્ફયૂશિયસ વિશે જાણ્યું એટલે - એક વખત રાજા ટિંગની જિંદગી જોખમમાં હતી ત્યારે કન્ફયૂશિયસે એમને કન્ફયૂશિયસનાં દર્શન કરવાની તાલાવેલી લાગી. શિષ્યો એમને પોતાની બહાદુરી અને અગમચેતીથી રાજાનો જાન બચાવી લીધો હતો. કન્ફયૂશિયસ પાસે લઈ ગયા. કન્ફયૂશિયસનાં દર્શનથી તેઓ બહુ
૫૩ વર્ષની વયે કન્ફયુશિયસની ચંગત (Chung tu) નામના પ્રભાવિત થઈ ગયા. બહાર આવીને એમણે શિષ્યોને કહ્યું, ‘તમારે શહેરના મુખ્ય ન્યાયાધીશ તરીકે નિયુક્તિ કરવામાં આવી હતી. દેશવટો ભોગવવો પડે છે એનો શોક ન કરશો. અત્યારે આખી ન્યાયાધીશ તરીકેનું એમનું કાર્ય એટલું સરસ હતું કે એમને તરત કાયદા શહેનશાહત અવળે માર્ગે ચાલી રહી છે, પરંતુ કન્ફયૂશિયસને જોતાં મને ખાતાના પ્રધાન તરીકે બઢતી આપવામાં આવી. એમણે એ ખાતાના લાગે છે કે આ દેશના ઉદ્ધાર માટે ભગવાને દૂત તરીકે કન્ફયૂશિયસને પ્રધાન તરીકે પણ ઘણું સરસ કાર્ય કર્યું. આથી એમની ખ્યાતિ સમગ્ર મોકલ્યા છે એ વાત તમે યાદ રાખજો.” રાજ્યમાં પ્રસરી. લુના રાજાએ જ્યારે આ વાત જાણી ત્યારે તેમણે મુખીએ કરેલી આગાહી વખત જતાં કેટલી બધી સાચી પડી ! કન્ફયૂશિયસને ત્યાંથી બોલાવી લુમાં ગુના ખાતાના પ્રધાન કર્યા. ત્રણ કન્ફયૂશિયસ જ્યારે લુનું રાજ્ય છોડીને ચાલી નીકળ્યા ત્યારે તેમણે વર્ષ કન્ફયૂશિયસે એ ખાતામાં કામ કર્યું. તેને પરિણામે રાજ્યમાં ગુના વઈ નામના રાજ્યમાં આશ્રય લીધો, કારણ કે ત્યાંનો ઉમરાવ લિંગ થતાં બંધ થઈ ગયા. કેદખાનાં ખાલી પડ્યાં. ન્યાય કચેરીઓ પણ ખાલી કન્ફયૂશિયસનો દૂરનો સગો હતો. પરંતુ પાછળથી લિગ બહુ દુરાચારી લાગવા માંડી. ગુનાઓ તો ત્યાં સુધી ઘટી ગયા કે લોકો ઘરને તાળાં પણ થઈ ગયો. એનો સાવકો પુત્ર એનું ખૂન કરીને ભાગી ગયો. એથી મારતા નહિ.
| દરબારીઓને એના પૌત્રને ગાદીએ બેસાડ્યો. પરંતુ ભાગી ગયેલો તે વખતે લુના રાજા ટિંગે કન્ફયૂશિયસને પોતાના રાજ્યનો બધો એનો પિતા પાછો આવ્યો અને રાજગાદી માગી, પરંતુ પુત્રે તે આપી વહીવટી કાર્યભાર સ્વીકારવા કહ્યું. એણે કન્ફયૂશિયસની સલાહ નહિ. એથી બંને વચ્ચે લડાઇ થઇ. એમાં પિતા જીત્યો અને ગાદી પર અનુસાર બધા સુધારાઓ રાજ્યમાં કરવા ચાલુ કર્યા. પરિણામે લુ આવ્યો. રાજ્યની એક સુંદર રાજ્ય તરીકે ચારે બાજુ પ્રતિષ્ઠા ઘણી વધી ગઇ. એ વખતે પહેલાં પુત્ર અને ત્યારપછી પિતાએ એમ બંનેએ ચોરી અને લૂંટફાટનો ઉપદ્રવ તદ્દન નિર્મૂળ થઈ ગયો. રસ્તામાં પડેલી કન્ફયૂશિયસને રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી તરીકે જવાબદારી સ્વીકારવા માટે વસ્તુ કોઈ લેતા નહિ. વેપારધંધામાં પ્રામાણિકતા આવી. લોકો વેપારમાં વિનંતી કરી હતી, પરંતુ કન્ફયૂશિયસે એ સ્વીકારી નહિ. એમના શિષ્ય ચીજ વસ્તુઓની જે ભેળસેળ કરતા હતા તે હવે બંધ થઈ ગઈ. સ્ત્રીઓને એનું કારણ પૂછ્યું ત્યારે કન્ફયૂશિયસે કહ્યું, “પિતાએ પિતૃધર્મ અને પુત્રે અને પુરુષોને ચાલવા માટે અલગ અલગ પગથી (ફૂટપાથ) પણ રસ્તાની પુત્રધર્મ બજાવ્યો નથી. એવા રાજ્યની લગામ હાથમાં લઈ શકાય સામસામી બાજુએ કરવામાં આવી હતી કે જેથી સ્ત્રીઓ અને પુરુષો નહિ.” ધક્કાબક્કી વિના શિસ્તબદ્ધ અને વિનયપૂર્વક ચાલી શકે.
શિષ્ય પૂછયું, “કદાચ સત્તા લેવાનું થાય તો આપ શરૂઆત કેવી બીજા રાજ્યના અનેક લોકો લુ રાજ્યની આવી સરસ સ્થિતિ જોવા રીતે કરો ?' આકર્ષાઇને આવતા અને તેઓ પણ જાણે લુના જ નાગરિક હોય એવો કન્ફયૂશિયસે કહ્યું, “હું નીચેથી શરૂઆત કરું. સૌથી પહેલાં ભાવ અનુભવતા.
પારિભાષિક શબ્દોનાં લક્ષણ બાંધું કે જેથી રાજ્યમાં કાયદો અને ન્યાય કન્ફયૂશિયસના સુંદર વહીવટથી જે રીતે લુ રાજ્યની પ્રગતિ થતી બરાબર જળવાઈ રહે.” હતી તે પડોશી રાજ્યો સાંખી શક્યા નહિ. લુનો રાજા ટિંગ ચંચળ દેશવટા દરમિયાન જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં રાજકીય અસ્થિરતાને મનનો, ધનલોલુપ અને કામાસક્ત હતો. એની નિર્બળતાની વાતો કારણે તથા કાવાદાવાને કારણે કન્ફયૂશિયસને પોતાના શિષ્યો સાથે એક પાડોશી રાજ્યો પણ જાણતાં હતાં. એની નબળાઇનો લાભ લેવા પડોશી રાજ્યમાંથી બીજા રાજ્યમાં રખડવું પડ્યું. કેટલીકવાર એમને માથે રાજ્ય ચીના રાજાએ ટિંગ માટે સંગીતમાં વિશારદ અને રૂપવતી એવી જાનનું જોખમ પણ આવ્યું. એક વખત મરતાં મરતાં તેઓ બચી ગયા. ઘણી સુંદરીઓને તથા સરસ ઘોડાઓને ભેટ તરીકે મોકલ્યાં. આમ છતાં તેઓ ક્યારેય નિરાશ કે નિરુત્સાહી થયા નહોતા, પરંતુ કન્ફયૂશિયસે તે ન સ્વીકારવા ટિંગને સલાહ આપી. તેમ છતાં ટિંગ વિશેષ મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે આવા વિપરિત સંજોગોમાં પણ લલચાયા અને ભેટનો સ્વીકાર કર્યો. સુંદરીઓની મોહજાળમાં તેઓ એમનો એક પણ શિષ્ય એમને છોડીને ચાલ્યો ગયો નહોતો. એ બતાવે ફસાયા. પોતાની સલાહના અનાદર માટે કન્ફયૂશિયસે રાજ્યના છે કન્ફયૂશિયસનું પોતાનું વ્યક્તિત્વ કેટલું બધું પવિત્ર અને આકર્ષક મંત્રીપદેથી રાજીનામું આપ્યું. તેઓને રાજ્ય છોડીને ચાલ્યા જવાની હશે! ફરજ પડી. વખત જતાં પડોશી રાજ્યો દ્વારા રાજા ટિંગને પણ ઉથલાવી પાડવામાં આવ્યો અને તે પણ રાજ્ય છોડીને ભાગી ગયો.
દેશવટા દરમિયાન કન્ફયૂશિયસ કેટલોક વખત ચિંગ નામના જ્યારે કન્ફયૂશિયસ લુ છોડી વઈ નામના રાજ્ય તરફ ગયા ત્યારે રાજાના રાજ્યમાં રહ્યા હતા. ચિંગની ઇચ્છા હતી કે કન્ફયૂશિયસ એમનો રથ જન યુ નામનો એક શિષ્ય હાંકતો હતો. વઈમાં વસતિનું પોતાના રાજ્યમાં રહે અને લોકોના જીવનને સુધારવા માટે યોગ્ય પ્રમાણ ઘણું મોટું હતું, પણ લોકો એકંદરે ગરીબ હતા. જન યુએ રસ્તામાં માર્ગદર્શન આપે. પરંતુ ચિંગ પોતાના રાજ્યમાં કન્ફયૂશિયસને યોગ્ય કન્ફયૂશિયસને પૂછયું કે ‘વાં રાજ્યના ઉદ્ધાર માટે શું કરવું જોઈએ?' હોદો આપી શક્યા નહિ. વળી ચિંગના રાજ્યમાં સુધારા કરવા માટે કોઈ કન્ફયૂશિયસે કહ્યું, ‘પહેલાં લોકોને રોજગારી મળે એ રીતે તેઓને સમૃદ્ધ અનુકૂળ વાતાવરણ રહ્યું નહોતું એટલે કન્ફયૂશિયસ ચિંગનું રાજ્ય બનાવવા જોઈએ. ત્યાર પછી લોકોને સંસ્કારી બનાવવા જોઈએ, કારણ છોડીને ચાલ્યા ગયા હતા. કે સંસ્કાર વિના સમૃદ્ધિ નહિ ટકે અને ગરીબીની દુર્દશામાં સંસ્કાર ટકે
કન્ફયૂશિયસ કહેતા કે કોઈપણ રાજ્ય તરફથી તે રાજ્યમાં સુધારા
કરવા માટે પોતાને જો કોઇ જવાબદારી સોંપવામાં આવે તો પોતે ત્રણ કન્ફયૂશિયસ લુ છોડી પોતાના કેટલાક શિષ્યો સાથે વઈ રાજ્યના વર્ષની અંદર પ્રજાકીય સ્તરે એનો સંપૂર્ણ અમલ કરાવી શકે. સરહદ પરના સાઇ નગરમાં દાખલ થયા. એ નગરના વયોવૃદ્ધ મુખીનો કન્ફશિયસને રાજ્યવહીવટની બાબતમાં કેટલો બધો આત્મવિશ્વાસ એવો રિવાજ હતો કે પોતાના નગરમાં જે કોઈ સાધુ સંતો આવે તો હતો તે તેમના આ કથન ઉપરથી જોઇ શકાય છે.
