________________
તા. ૧૬-૧૨-૯૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૧
સમય શોક પાળો
અને
દવસોમાં એક
મેં કહ્યું, “ના, હજી નથી કર્યો.”
ન હતા. શિષ્ય ગરીબ હોય કે તવંગર, દરેક શિષ્યને તેઓ સમાન એમણે કહ્યું. “જો તું વિધિવિધાનના ગ્રંથનો સારી રીતે અભ્યાસ દષ્ટિથી જોતા અને તે પ્રમાણે વ્યવહાર રાખતા. અલબત્ત તેઓ પ્રમાદી નહિ કરે તો તારામાં ચારિત્રની દ્રઢતા નહિ આવે.” એમની શિખામણથી કે મૂર્ખ શિષ્ય માટે બહુ સમય બગાડતા નહિ. વિદ્યાર્થીઓને મેં એ ગ્રંથનો અભ્યાસ કર્યો.
ભણાવવામાં કન્ફયૂશિયસ કદી થાકતા નહિ. શિષ્યોને ભણાવવાનો કંગ લાઈ કેટલો મોટો થયો હતો તેની વિગત મળતી નથી, પરંતુ તેમનો ઉત્સાહ ગજબનો હતો. તેનું અવસાન કન્ફયૂશિયસની હયાતીમાં જ થયું હતું. એ અવસાન કન્ફયૂશિયસને સત્તા ધારણ કરવા કરતાં અધ્યયન અને પ્રસંગે એની ક્રિયાવિધિ કન્ફયૂશિયસે ઘણી સાદાઇથી કરી હતી. અધ્યાપનકાર્યમાં સવિશેષ રસ હતો. પોતે નાની વયથી સંગીતાદિ
યુવાન વયે કન્ફયૂશિયસને સંગીતવિદ્યામાં અસાધારણ પ્રાવીણ્ય વિવિધ કલાઓનો અભ્યાસ કર્યો હતો અને જીવનના અંત સુધી તેઓ મેળવ્યું હતું. એમણે તે સમયના વિખ્યાત ચીની સંગીતકાર ચાંગ હુંગ નવા નવા વિષયનું જ્ઞાન સતત સંપાદન કરતા રહ્યા હતા. તેમણે પોતે પાસે સંગીતનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો. વળી એમણે ચાંગ હૃગ પાસે પોતાની શાળા સ્થાપી હતી. એમની શાળામાં ઉત્તરોત્તર વિદ્યાર્થીઓની . વિધિ વિધાનનો પણ અભ્યાસ કર્યો હતો.
સંખ્યા વધતી જતી હતી. આરંભમાં કન્ફયૂશિયસ પોતે વિવિધ વિષયો ' * આજીવિકા માટે કન્ફયૂશિયસે જુદા જુદા વ્યવસાયો કર્યા હતા. વિદ્યાર્થીઓને શીખવતા. પછીથી તો એમના શિષ્યો પણ જુદા જુદા - પરંતુ અધ્યયન અને અધ્યાપન એ જીવનભર એમના પ્રિય વિષય રહ્યા વિષયોમાં પારંગત થઈ ગયા હતા. અને તેઓ પણ અધ્યાપનકાર્ય કરવા હતા.
લાગ્યા હતા. તેમના એવા ૬૦ થી ૭૦ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ જુદે જુદે કન્ફયુશિયસ જ્યારે તેત્રીસ વર્ષના થયા ત્યારે એમની માતાનું સ્થળે અધ્યાપન કાર્યમાં લાગ્યા હતા અને એમની શાળાઓમાં વધતા અવસાન થયું. એ દિવસોમાં ચીનમાં એવો રિવાજ હતો કે મૃત્યુનો શોક વધતાં એક કાળે એક સાથે ત્રીસ હજાર જેટલા વિદ્યાર્થીઓ અધ્યયન ત્રણ વર્ષ સુધી પાળવામાં આવતો હતો. આટલો સમય શોક પાળવાની કરતાં હતા. ઘણે દૂર દૂરથી સેકડો માઈલ ચાલીને વિઘાથીઓ આવતા પરંપરાને અનુસરવાનું કન્ફયૂશિયસ માનતા પણ હતા. આથી અને અધ્યયન કરવા માટે રહેતા. કન્ફયૂશિયસની શાળામાં અભ્યાસ કન્ફયૂશિયસે રાજ્યની પોતાની નોકરી છોડી દીધી, ભોગ વિલાસ છોડી કરવા અત દિવસામા એક ગારના વાત ગણાતા. માતાપિતા પોતાના દીધાં. ઘરે સાદાઈથી રહેવાનું ચાલુ કર્યું, અને પોતાનો સમય જદી જુદી સંતાનોને કન્ફયૂશિયસની શાળામાં મોકલવામાં ધન્યતા અનુભવતા. વિદ્યાઓ શીખવામાં તથા કવિતા, તત્ત્વજ્ઞાન અને ઇતિહાસનો અભ્યાસ કન્ફયૂશિયસ અને એમના શિષ્યો દ્વારા થતા અધ્યાપનકાર્યથી કરવામાં પસાર કરવા લાગ્યા હતા.
વિદ્યાર્થીઓમાં અને એ દ્વારા ચીની પ્રજાના સંસ્કાર ઘડતરમાં ઘણો ફરક પોતાના સમયની પરિસ્થિતિનું અવલોકન કરતાં કન્ફશિયસને પડવા લાગ્યો હતો. લાગ્યું કે પોતે જીવનમાં ત્રણ મહત્ત્વનાં કાર્યો કરવાં જોઇએ.
કન્ફયૂશિયસ કહેતા કે “હું વિદ્યાર્થીને વિષયના ચાર ખૂણામાંથી અને મહા શર્વ અને તે દ્વારા રાજ્યમાં એક ખૂણો બરાબર સમજાવી દઉં. પરંતુ પછી જો બાકીના ત્રણ ખુણા સુધારાઓ કરવા તથા કરાવવા.
વિશે વિદ્યાર્થી અનુમાન ન કરી શકે તો હું સમજી જાઉં કે વિદ્યાભ્યાસ (૨) યુવાન પેઢીને શિક્ષણ આપવું. :
કરવાની તેની એટલી શક્તિ નથી. એવા વિદ્યાર્થીને આગળ ભણાવવાનું (૩) ચીનના પ્રશિષ્ટ ગ્રંથોનું સંકલન-સંપાદન કરવું કે જેથી ભાવિ “
નિરર્થક છે.”. પેઢીઓને તે ઉપયોગી થાય.
* કન્ફયૂશિયસ કહેતા કે “કોઈ વિદ્યાર્થી અને વિદ્યાભ્યાસના બદલામાં કન્ફયૂશિયસે યુવાન પેઢીને શિક્ષણ આપવાનું મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું
- સૂકા રોટલાનો ટુકડો આપે તો પણ મને તેથી સંતોષ થાય છે. હતું અને પ્રાચીન ગ્રંથોનું સંકલન કર્યું હતું. વળી એમણે જ્યારે જ્યારે
' અર્થોપાર્જન માટે વિદ્યાભ્યાસ કરાવવાનું મારું ધ્યેય નથી. મારું ધ્યેય તો અવકાશ મળ્યો ત્યારે ત્યારે રાજ્યકક્ષાએ સુધારા કરાવવા ભારે પુરુષાર્થ
નવી પેઢીને તૈયાર કરવાનું છે.” કર્યો હતો.
કન્ફયૂશિયસે પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરતાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે આજીવિકા માટે વ્યવસાય તરીકે કન્ફયૂશિયસે ખાનગી અધ્યાપન
ધન કમાવાની પ્રવૃત્તિ જો પ્રશંસાપાત્ર હોત તો હું એ પ્રવૃત્તિમાં પડ્યો કાર્ય ચાલુ કર્યું હતું. કન્ફયૂશિયસ એમના જમાનાના એક આદર્શ શિક્ષક
હોત. ધન કમાવા માટે રથ હાંકવા જેવું સામાન્ય કામ પણ કરવાનું આવે ગણાતા હતા. તેઓ શિસ્તના કડક આગ્રહી હોવા છતાં વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યે
તો હું તે કરવા તૈયાર છું. પણ હું સ્પષ્ટ માનું છું કે ધન કમાવાની પ્રવૃત્તિ ઉદારતા અને સહાનુભૂતિ ધરાવતા. પોતાની શાળામાં ગરીબ અને જીવનની શ્રેષ્ઠત્તમ પ્રવૃત્તિ નથી. આથી જ મને જે શ્રેષ્ઠત્તમ પ્રવૃત્તિઓ શ્રીમંત વિદ્યાર્થી વચ્ચે તેઓ કશો ભેદભાવ રાખતા નહિ. ગરીબ
લાગી છે તેમાં હું મારો સમય પસાર કરું છું. મનુષ્યના આધ્યાત્મિક વિદ્યાર્થીને પણ ફીની અપેક્ષા વગર તેઓ દાખલ કરતા અને પ્રેમથી
વિકાસની પ્રવૃત્તિ એ શ્રેષ્ઠતમ પ્રવૃત્તિ છે અને એથી જ તે મને એટલી ભણાવતા.
બધી પ્રિય છે.' કન્ફયૂશિયસ પોતે કવિતા, સાહિત્ય, ઇતિહાસ, સંગીત, પ્રકૃતિ, વિજ્ઞાન, રાજ્ય બંધારણ, વહીવટી તંત્ર, શિષ્ટાચાર વગેરે વિવિધ કયૂશિયસનું જીવન સરળ, નિખાલસ અને પારદર્શક હતું. વિષયો ભણાવતા. એક મિશનરીના ઉત્સાહથી તેઓ વિદ્યાર્થીઓને આ
ડો. એમને પોતાના જીવનમાં કશું જ છુપાવવા જેવું નહોતું. એમનો કોઈ અધ્યયન કરાવતા. તેઓ વિદ્યાર્થીઓને ભાષણ કરતાં પણ શીખવતા.
તો પણ શિષ્ય એમની પ્રવૃત્તિઓ વિશે, એમના વિચારો વિશે કે એમના પ્રાચીનકાળમાં ચીનમાં પણ ગર શિષ્યની પરંપરા ભારત જેવી જીવનવ્યય વિશે બધું જ જાણતો હોય અથવા જ્યારે ઈચછે ત્યારે જાણી ગૌરવવાળી હતી. કન્ફયૂશિયસ પાસે વિદ્યાર્થીઓ ભણવા આવતા અને “ વિદ્યાભ્યાસના બદલામાં તેઓ યથાશક્તિ ગુરને દક્ષિણ આપતા. કન્ફયૂશિયસના શિષ્યો કહેતા કે પોતાના ગુર નીચે પ્રમાણે ચાર કેટલાક ગુરુઓ મોંઘી ભેટ આપનાર અથવા રાજવંશી કટુંબના પ્રકારના દોષોથી રહિત હતા: વિદ્યાર્થીઓ તરફ પક્ષપાત રાખતા, પરંતુ કન્ફયૂશિયસ તેવું ક્યારેય (૧) તેઓ ક્યારેય ભવિષ્યની ચિંતા કરતા નહિ ? કરતા નહિ. તેઓ એ બાબતમાં સ્વાર્થી, લોભી કે સંકુચિત મનોવૃત્તિના (૨) તેઓ પોતાના મત માટે દુરાગ્રહ ધરાવતા નહિ.
સ, ઇતિહાસ,
વિવિધ એમને પોતાના
