________________
માણસના જીવનને કલ્પનાના રંગે જોતા
કવિ વિલિયમ વર્ડ્ઝવર્થ A B ચી. ના. પટેલ
વર્ડઝવર્થે તેમના મિત્ર કોલરિજના સહકારથી ૧૭૯૮માં 'લિરિકલ વૃત્તિનું, મંદમાં મંદ બુદ્ધિનું કે ઉપદ્રવી પ્રાણી શુભ ભાવનાઓથી રહિત બેલઝ’ નામનો સંયુક્ત કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ કર્યો તેમાં કોલરિજે નથી હોતું. એવા ઘણા ધનિકો છે જે સમાજના બધા નીતિ નિયમો પાળે ૧૮૧૭માં પ્રગટ થયેલા તેમના સાહિત્યિક આત્મકથાનક જેવા પુસ્તક છે અને જેમની વચ્ચે તેઓ રહે છે તેમની ઉપર પ્રેમ રાખે છે. પણ જઈને Biographia Literariaમાં સમજાવ્યા પ્રમાણે બે મિત્રો વચ્ચે સમજૂતી કોઈ ગરીબને પૂછો, એવા ધનિકોની શુષ્ક નીતિમત્તા અને તેમનાં દાનો એવી હતી કે કોલરિજ પોતાનાં કાવ્યોમાં કલ્પના સૃષ્ટિનાં પાત્રોને આત્માને સંતોષી શકે ખરાં? ના, કદી નહિ. માણસને માણસ જ પ્રિય વાસ્તવિકતાનો આભાસ આપશે અને વર્ડઝવર્થ તેમનાં કાવ્યોમાં છે. ગરીબમાં ગરીબ માણસને પણ તેના શુષ્ક જીવનમાં પોતે કોઇને વાસ્તવિક પ્રસંગો, પરિસ્થિતિઓ અને પાત્રોને કલ્પનાનો રંગ આપશે. આશીર્વાદરૂપ બન્યો હોય, જેમને સ્નેહની જરૂર હોય તેમને પોતે સ્નેહ કલ્પનાના રંગે પ્રેરાઈ વર્ડઝવર્થની કલમ પ્રકૃતિ અને માણસના જીવન આપ્યો હોય એવી ક્ષણોની ઝંખના રહે છે, અને તે માત્ર એક જ કારણ, વચ્ચે આત્મીયતાનો સંબંધ આરોપે છે. માણસ અને પ્રકૃતિ વચ્ચેનો કે આપણા બધામાં એક જ માનવહૃદય ધબકે છે.” પ્રેમવિનિમય સમજાવવામાં તેમના એક કાવ્યમાં વર્ડઝવર્થ બહેન આવી માન્યતાથી પ્રેરાઈ વર્ડઝવર્થે સામાન્ય સ્ત્રી-પુરુષોનાં ડૉરથીને કહે છે: “એવી કોઈ કલ્યાણકારી શક્તિ છે કે જે માર્ચ માસના જીવનની કરુણતાનાં અને વિપરીત સંયોગોને પણ સહન કરી લેતી આ પહેલા દિવસે વાયુમાં, અને પર્ણવિહીન વૃક્ષોમાં પણ, આનંદની વ્યક્તિઓનાં શબ્દચિત્રો આલેખ્યાં છે. કોઈ વ્યક્તિના દુઃખ સાથે લહરીઓ વહેવરાવે છે. આજે સમગ્ર સૃષ્ટિમાં પ્રેમનો જન્મ થયો છે અને તાદાભ્ય અનુભવી એ વ્યકિતના પરસ્પર વિરોધી મનોભાવોનું નિરૂપણ તે એક હૃદયમાંથી બીજા હૃદયમાં છૂપો છૂપો સરે છે, પૃથ્વીમાંથી કરવાની તેમની કુશળતા એલિસ ફેલ નામની એક આઠ-નવ વર્ષની માણસમાં અને માણસમાંથી પૃથ્વીમાં સરે છે. અત્યારની એ ક્ષણ ગરીબ છોકરીને લગતા હૃદયસ્પર્શી કાવ્યમાં જોવા મળે છે. એ કાવ્યમાં આપણને બુદ્ધિથી પચાસ વર્ષ વિચાર કર્યા કરવાથી પણ ન મળે તેટલું જે બંગમાં બેસી કવિ પ્રવાસ કરી રહ્યા હતા તે બગીની પાછળ એલિસ આપશે'.
તે ચઢી બેઠી હતી અને તેનો ફાટેલો તૂટેલો ચીંથરેહાલ ડગલો બગીના વડ્ઝવર્થ માનતા કે પ્રકૃતિ અને માણસ વચ્ચે આવો પ્રેમવિનિમયનો પાછળના એક પૈડાના આરામાં ભરાઈ ગયો હતો અને એવા ડગલા સંબંધ છે તે સાથે તેઓ એમ પણ માનતા કે પ્રકૃતિ મૂંગાં પ્રાણીઓની માટે, કવિ કહે છે, એલિસ તેનું હૃદય ચિરાઇ જતું હોય એવું આક્રંદ કરતી પીડા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવે છે. કોઈ ઉમરાવના શિકારનો ભોગ હતી. કવિએ એલિસને પોતાની પાસે બગીમાં બેસાડી ત્યાં પણ તેણે ડૂસકે બનેલા નરસાબરને લગતા તેમના કાવ્યમાં કવિએ પ્રકૃતિનું એ નરસાબર ડૂસકે રડવાનું ચાલું રાખ્યું. બગી પ્રવાસીઓ માટેના કોઈ વિરામસ્થાને પ્રત્યેની સહાનુભૂતિનું વાચકને સચોટ દર્શન કરાવ્યું છે. એ કાવ્યમાં આવી. ત્યાં કવિએ વિરામસ્થાનના માલિકને એલિસને નવો ડગલો ઉમરાવ પોતાના કૂતરાઓ સાથે નરસાબરની પાછળ પડ્યો ત્યારે તે અપાવવા પૈસા આપ્યા. બીજે દિવસે કવિએ જોયું તો વિરામસ્થાનના નરસાબર પોતાનો જીવ બચાવવા એક ટેકરી ઉપરથી ત્રણ કૂદકા મારી માલિકે તેને આપેલો નવો ડગલો પહેરીને એલિસ આગલા દિવસનું તેનું ટેકરીની પાસે વહેતા ઝરણ પાસે પડ્યો અને મૃત્યુ પામ્યો. આને પોતાનું બધું દુઃખ ભૂલી ગઈ હતી અને પોતાને કોઈ મૂલ્યવાન વસ્તુ મળી હોય પરાક્રમ માની એ માનેલા પરાક્રમની સ્મૃતિમાં ઉમરાવે વહેતાંઝરણાંનું એમ તે આનંદથી ખીલી ઊઠી હતી. પાણી ભરાય એવો એક કુંડ બનાવરાવ્યો. નરસાબરે ટેકરી ઉપરથી ત્રણ એલિસ ફેલના જેવું જ હૃદયસ્પર્શી શબ્દચિત્ર ગ્રામવિસ્તારમાંથી કૂદકા માર્યા હતા તેની નિશાનીરૂપે ત્રણ સ્તંભ જણાવ્યા અને પોતાના કોઈ શહેરમાં ઘરકામ કરવા આવેલી સૂઝન નામની યુવતીને લગતા અને પોતાની પ્રેમિકાના આનંદ-પ્રમોદ માટે એક વિલાસગૃહ બંધાવ્યું. “ગરીબ સૂઝનનું દિવાસ્વપ્ર” એ કાવ્યમાં છે. એ કાવ્યમાં શહેરની કોઈ
શેરીના વળાંક પાસેથી પસાર થતાં સૂઝન કોઈ પંખીને ગાતું સાંભળે છે. - તે પછી એક દિવસ કવિ એ સ્થળે ગયા ત્યારે તેમને ત્યાં રહેતા એક તેણે ત્રણ વર્ષ સુધી દરરોજ પ્રભાતના સમયે એ ગીત સાંભળ્યું છે અને ભરવાડ પાસેથી જાણવા મળ્યું કે એ સ્થળ પહેલાં ઘણું સુંદર હતું, પણ દરેક વાર એ પંખીનું ગીત, સંમોહન મંત્ર હોય તેમ, સૂઝનને પોતાના હવે તે જાણે શાપિત બની ગયું હોય તેમ ત્યાં નથી ઘાસ ઊગતું કે નથી વતનની આસપાસનો પર્વત મૂર્તિમંત બનતો દેખાય છે, અને ત્યાંનાં ત્યાં શીતળ છાયા થતી, વૃક્ષો, ફુવારો, શિલાઓ બધું અદ્રશ્ય થઈ ગયું છે, દેખાતાં વરાળનાં ઉજજવળ વાદળો, ત્યાંની વહી જતી નદી, ત્યાંના વિલાસગૃહનું તો નામનિશાન નથી રહ્યું, અને આખી ખીણ સૂનકાર લીલાંછમ ગોચરો કબૂતરને પોતાનો માળો પ્રિય હોય એવી પોતાની પ્રિય બની ગઈ છે. ભરવાડની આ વાત સાંભળી, કવિ તેને કહે છે; નાની સરખી ઝૂંપડી, એ સર્વ એ શહેરની શેરીમાં જ હોય એમ તેને તાદ્રશ. વાદળોમાં, વાયુમાં, અને ઉપવનોનાં લીલાં પર્ણોમાં જે પરમ તત્ત્વ વસે દેખાય છે, અને કવિ કહે છે, સૂઝનનું હૃદય સ્વર્ગમાં પહોંચી જાય છે, છે તે સર્વ નિર્દોષ પ્રાણીઓ ઉપર પ્રેમ રાખે છે અને તેમની પ્રત્યે ઊડો પણ તે એ ક્ષણ માટે જ, સૂઝને જે જોયું હતું તે બધું ધીમે ધીમે ઝાંખું પડીને પૂજ્યભાવ રાખી તેમના ક્ષેત્રની ચિંતા કરે છે. આ પ્રસંગ ઉપરથી આપણે અદ્રશ્ય થઈ જાય છે. વર્ડઝવર્થની કલમે આલેખેલા આ શબ્દચિત્રમાં બન્નેએ બોધપાઠ લેવાનો છે કે, સુખદુ:ખનાં સંવેદનવાળાં શુદ્રમાં શુદ્ર આપણે ગ્રામ વિસ્તારમાંથી કોઇ શહેરમાં ઘરકામ કરવા જતી પણ સતત પ્રાણીને પણ કષ્ટ આપીને આપણે આપણાં આનંદ કે ગર્વ ન પોષીએ.' પોતાના વતન માટે ઝૂરતી હરકોઈ યુવતીની મનઃસ્થિતિ અનુભવીએ
વળી વર્ઝવર્થ એમ પણ માનતા કે પ્રકૃતિ જેમ મૂંગાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે છીએ. સહાનુભૂતિ ધરાવે છે તેમ તેની દષ્ટિએ કોઈ ભિખારીના જીવનનું પણ વર્ડઝવર્થની કલમે વળી એક બીજું, વિપરીત સંયોગોમાં સ્વસ્થ મૂલ્ય છે. એક ગરીબ ભિખારીને જોઈ કરુણા અનુભવતા કવિ રહેતી રૂથ નામની એક યુવતીનું ઘેરી કરુણતાના પાસવાળું શબ્દચિત્ર રાજપુરુષોને ઉદેશીને કહે છે: “તમારા ડહાપણમાં તમે જગતમાં ઉપદ્રવ આલેખ્યું છે. રૂથ સાત વર્ષની થઈ ત્યારે તેની માતા મૃત્યુ પામી અને કરનારી સર્વ વસ્તુઓને વાળીઝૂડીને સાફ કરી નાખવા માટે ઝાડુ રાખો પિતાએ બીજું લગ્ન કર્યું. પણ, કવિ કહે છે, પિતાના ઘરમાં એકલી પડેલી છો, પણ જો જો કોઈ ભિખારીને પૃથ્વી ઉપર ભારરૂપ માનતા નહિ. રૂથ પોતાના વિચારો પોતાના મનમાં જ રાખતી અને પોતાનો આનંદ પ્રકૃતિનો કાનૂન છે કે ઈશ્વરે સર્જેલું યુદ્ધમાં ક્ષુદ્ર, દુષ્ટમાં દુષ્ટ, અને પાશવી પોતાનામાંથી મેળવી લેતી. તે પછી રૂથ યુવાનીમાં આવતાં તેના
