________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૨-૯૫
શેક્સપિચરનું ટ્રેજિડી પ્રકારનું નાટક “મેકબેથ': નૈતિક આત્મહત્યા કરતાં મહત્ત્વાકાંક્ષી પતિ-પત્ની
છે.
D ચી. ના. પટેલ શેક્સપિયરના ટ્રેજિડી પ્રકારનાં નાટકોનું એક વિશિષ્ટ લક્ષણ એ ત્રણ બહેનો પાસેથી વધારે જાણવા એક પ્રશ્ન પૂછે છે, પણ તેના પ્રશ્નનો હોય છે કે તેમનાં નાટકોમાં આપણને આદર થાય એવાં પાત્રોમાં ઉત્તર આપ્યા વિના ત્રણે બહેનો હવામાં અદ્રશ્ય થઈ જાય છે. ચારિ-ચગુણોની સાથે એવી કંઈક નિર્બળતા હોય છે જેના કારણે તેમની એમ એ ગેબી બહેનોના અદ્રશ્ય થઈ ગયા પછી મેકબેથ કંઈક વિવેકબુદ્ધિ ભ્રમિત થઇ જાય છે અને પરિણામે તેમનો અંતે નાશ થાય ઇમ્પ્રભાવથી કહે છે, “તમારા વંશજો રાજા થશે.' બેંકવો કહે છે, “અને
તમે રાજા થશો.’ મેકબેથ કહે છે, “અને કોડોરનો ઉમરાવ પણ, ખરું “મેકબેથ' નાટકના નાયક મેકબેથની બાબતમાં આપણે એમ થતું ને?' મેકબેથ અને બેંકવો આમ વાત કરતા હોય છે. ત્યાં રોસ અને જ જોઈએ છીએ. મેકબેથ સ્કોટલેન્ડમાં અગિયારમી સદીમાં થઇ ગયેલા એન્ગસ નામના બે ઉમરાવો મેકબેથ માટે રાજા ડંકનનો સંદેશો લઈને રાજા હંકનનો મશિયાઈ ભાઈ અને પરાક્રમી સેનાપતિ છે, અને તેનામાં આવે છે, અને બેમાંથી રોસ મેકબેથને જણાવે છે. (રાજા કને મેકબેથને કોઇ કવિની જેમ કાવ્યમય વાણીમાં પોતાના મનોભાવો વ્યક્ત કરવાની કોડોરના ઉમરાવને મોતની સજા ફરમાવી હતી.) આમ બીજી બહેનની કલ્પનાશક્તિ છે. પણ તે સાથે તે મહત્ત્વાકાંક્ષી છે અને તેના દુર્ભાગ્યે ભવિષ્યવાણી સાચી પડતી સાંભળી બેંકવો કંઇક આશ્ચર્યભાવથી બોલી તેને તેનાથી પણ વધારે મહત્ત્વાકાંક્ષી એવી પત્ની મળી છે. રાજા ડંકનને ઊઠે છે, “ખરેખર, શયતાન સાચું બોલી શકે શું ?' પણ મેકબેથના મેલ્કમ અને ડોનાલ્વેઈન નામના બે પુત્રો છે. તેમાં એક મોટો પુત્ર છે. મનોભાવ જુદા છે. તે સ્વગત બોલે છેઃ “ગ્લેમિસનો ઉમરાવ (મેકબેથના પણ સ્કોટલેન્ડમાં ૧૧મી સદી રાજકીય અસ્થિરતાનો સમય હોવાથી એક પિતા ગ્લેમિસના ઉમરાવ હતા અને તે મૃત્યુ પામ્યા હોવાથી મેકબેથ રાજાના મૃત્યુ પછી તેનો મોટો પુત્ર જ ગાદીએ આવે એવો નિયમ ગ્લેમિસનો ઉમરાવ થઈ ચૂક્યો હતો) અને કોડોરનો ઉમરાવ, અને નહોતો. તેથી ડંકનના મૃત્યુ પછી તેનું ઉમરાવમંડળ રાજા તરીકે યુવાન સર્વોત્તમ હવે પછી ભવિષ્યમાં (the greatest is behind) અને પછી અને બિન અનુભવી મેલ્કમના બદલે પરાક્રમી સેનાપતિને પસંદ કરે પહેલાંની જેમજ. કંઈક ઇમ્પ્રભાવથી બેંકવોને પૂછે છેઃ “જેમણે મને એવો પૂરો સંભવ હતો, અને મેકબેથ એમ થાય એવી આશા રાખતો જણાવ્યું હતું કે હું કૉંડોરનો ઉમરાવ થઇશ, તેમણે તમારા વંશજો રાજા હશે, કારણ કે ડકનની હત્યા કરીને રાજા થવાની મેકબેથે કંઇક કલ્પના થશે એમ પણ જણાવ્યું હતું, તો તમે તમારા વંશજો રાજા થશે એવી આશા કરી હશે એવા સંકેતો નાટકમાં મળે છે.
નથી રાખતા?' મેકબેથને ચેતવણી આપતો હોય એમ બેંકવો તેને ઉત્તર મેકબેથની રાજા થવાની મહત્ત્વાકાંક્ષાને ઉત્તેજે એવા સંયોગથી આપે છે. “એ ભવિષ્યવાણી સાચી પડશે એમ આપણે માનીએ તો તેમની નાટક શરૂ થાય છે. ડંકનના એક ઉમરાવે તેની સામે બળવો કર્યો છે. ભવિષ્યવાણી તમને પણ ભવિષ્યમાં રાજા થવાની આશા રાખવા તેને મેકબેથ અને બેંકવો નામના ડંકનના એક બીજા સેનાપતિએ યુદ્ધમાં પ્રોત્સાહિત કરે. પણ આ તો ન કળાય એવી વાત છે. ઘણીવાર એમ બને ભારે પરાક્રમ કરીને હરાવ્યો તે પછી કોડોર નામના એકબીજા ઉમરાવની છે આપણને આપણું જ અહિત કરવા પ્રેરવાના ઉદ્દેશથી દુરિતનાં શસ્ત્રો છપી સહાયથી નોર્વેના રાજાએ આક્રમણ કર્યું. તેને પણ મેકબેથ અને (instruments of darkness) જેવાં તત્ત્વો આપણને સાચી પડે એવી બેંકવોએ એવું જ પરાક્રમ કરીને હરાવ્યો. આમ યુદ્ધમાં યશસ્વી વિજય નજીવી બાબતોને લગતી ભવિષ્યવાણી કહી આપણો વિશ્વાસ સંપાદન મેળવી મેકબેથ અને બેંકવો રાજા ડંકનને મળવા જતા હોય છે ત્યાં તેમના કરે છે અને પછી આપણે માટે ભયંકર પરિણામો આવે એવી બાબતમાં માર્ગમાં આવતા એક વગડામાં તેમને ચુડેલો કે ડાકણો જેવી દેખાતી દાઢી આપણને છેતરે છે.' ઉપર આછા વાળવાળી ત્રણ રહસ્યમયી બહેનો (wired sisters) મળે પણ મેકબેથ તો પોતે ભવિષ્યમાં રાજા થશે એ સ્વમમાં મગ્ન છે છે. (આ બહેનો માણસના મનમાં દુરિતની પ્રેરણા કરતી અદ્રશ્ય આસુરી અને તે સાથે ત્રણ બહેનોની ભવિષ્યવાણી અંગે ભારે મનોમંથન શક્તિઓની પ્રતીક છે.) બેંકવો એ ત્રણ બહેનોને પૂછે છેઃ “તમે જીવતી અનુભવે છે. તે સ્વગત બોલે છે. “ગૌરવવંતા સર્વોચ્ચ સમ્રાટ પદની સ્ત્રીઓ છો, અથવા જેને પ્રશ્ન પૂછી શકાય એવાં સત્ત્વો છો?' ઉત્તરમાં સુખદ આગાહી કરતી બે વાત સાચી પડી છે (Two truths are ત્રણે બહેનો પોતપોતાના હોઠ ઉપર આંગળી મૂકી સંકેત કરે છે. પોતે told/as happy prologue to the sweelling act/of the બેંકવોના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવા નથી ઇચ્છતી. પણ જેવો મેકબેથ પૂછે imperial theme.) આ ભવિષ્યવાણી સારી ન હોઈ શકે અને નરસી છે, “તમે બોલી શકતાં હો, તો કહો તમે કોણ છો ?” કે તરત પહેલી પણ ન હોઈ શકે. જો નરસી હોય તો ભવિષ્યમાં મારી ઉન્નતિનો સંકેત બહેન કહે છે. “જય જય (all hail) મેકબેથ, ગ્લેમિસના ઉમરાવનો કરતી એક વાત કેમ સાચી પડી? હું કોડોરનો ઉમરાવ થયો છું. પણ જો જય હો, બીજી બહેન કહે છે, “જય જય મેકબેથ, કીડોરના ઉમરાવનો સાચી હોય તો જેની કલ્પના માત્રથી મને અસ્વાભાવિક એવી રીતે મારાં જય હો,” અને ત્રીજી બહેન કહે છે, “ભવિષ્યમાં રાજા થનાર મેકબેથનો રૂંવાડા ખડાં થઈ જાય છે અને મારું હૃદય ફફડી ઊઠીને મારી પાંસળી જય જય.”
સાથે ટકરાય એવા પ્રલોભનને હું કેમ વશ થાઉં છું ? હું જે હત્યાનો વિચાર
કરી રહ્યો છું તે તો હજું માત્ર મારી કલ્પનામાં જ છે, અને છતાં કલ્પનાનો ત્રીજી બહેનની પોતાને લગતી આ ભવિષ્યવાણી સાંભળી એ વિચાર મારા સમસ્ત અંતરને એવું અસ્વસ્થ કરી મૂકે છે, કે હું કંઈ મેકબેથના મોં ઉપર પ્રગટ થયેલો ભાવ જોઈને બેંકવો તેને પૂછે છે, પણ કરવા અસમર્થ બનીને કલ્પના વિહાર જ કરતો હોઉં એમ લાગે છે. આવી સારી વાત સાંભળીને તમે કેમ ચમકો છો?” (મેકબેથ ચમકે છે. દૈવયોગે જો હું રાજા બનવાનો હોઈશ, તો પછી હું કંઈ નહિ કરું તોય કારણ કે પોતાની ગુપ્ત અભિલાષા ત્રીજી બહેન જાણી ગઈ છે એમ એને દૈવયોગે જ મને તાજ મળશે.” એટલે કે રાજા થવા ડંકનની હત્યા કરવી સ્પષ્ટ થઈ ગયું છે.) બેંકવોના પ્રશ્નનો મેકબેથ ઉત્તર નથી આપતો અને કે નહિ તેનો મેકબેથ નિર્ણય નથી કરી શકતો. બેંકવો ત્રણ બહેનોને કહે છે, “ભવિષ્યમાં શું થશે એ તમે જાણી શકતાં હવે મેકબેથ અને બેંકવો રાજા હંકનને મળવા તેના મહેલમાં જાય હો તો, નથી તમારી કુપા યાચતો, કે નથી તમારા દ્વેષથી ભય પામતો, છે. ત્યાં ડંકન એ બેયનો હૃદયપૂર્વક આભાર માની એ રાત્રે મેકબેથનો એવા મને કહો.” તેને ઉત્તર આપતાં પહેલી બહેન કહે છે, “મેકબેથથી મહેમાન બનવાનો પોતાને ઈરાદો જણાવે છે. અને તે પછી તેના જ્યેષ્ઠ ઓછો, છતાં મેકબેથથી વધારે મહાન, બીજી બહેન કહે છે, “મેકબેથ પુત્ર મેલ્કમને પ્રિન્સ ઓફ કંબરલંડ, એટલે કે પોતાનો વારસ, જાહેર કરે જેટલો સુખી નહિ, છતાં મેકબેથથી વધારે સુખી, અને ત્રીજી બહેન કહે છે. આ સાંભળી મેકબેથ ચમકે છે અને સ્વગત બોલે છેઃ “તારાઓ, છે, “તું રાજાઓનો જનક થશે, જો કે તું પોતે રાજા નહિ થાય.” મેકબેથ તમારા પ્રકાશને ગોપિત રાખો, પ્રકાશ મારી કાળી અને ગુપ્ત ઇચ્છા ન
