________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
જીવનની કરુણતા શરૂ થઇ. અમેરિકાથી કોઇ યુવાન આવ્યો અને તેણે રૂથને ભોળવીને પોતાની સાથે લગ્ન કરવા સમજાવી, લગ્ન કરીને રૂથ અને એ યુવાન અમેરિકા ગયાં. ત્યાં યુવાન રૂથને છોડીને જતો રહ્યો. રૂથ એવી દુ:ખી થઇ ગઇ કે છ માસમાં તેને ચિત્તભ્રમ થઇ ગયો અને તેને ચિત્તભ્રમના રોગીઓની ઇસ્પિતાલમાં રાખવામાં આવી. એ ઇસ્પિતાલમાં પણ રૂથ પોતાને થયેલા અન્યાયને યાદ કરીને આક્રોશ કરી કરીને ગાતી. એકાદ વર્ષ પછી રૂથ એ ઇસ્પિતાલમાંથી નાસી ગઇ. અને તે પછી જ્યાંથી તેને પસંદ પડે ત્યાંથી ખોરાક મેળવી લેતી અને જ્યાં ગમી જાય ત્યાં આશ્રય લેતી. હવે વળી પાછી, કવિ કહે છે, રૂથ ખેતરોમાં મુક્ત શ્વાસ લેતી થઇ અને છેવટે ટોન નામની એક નદીની પાસે આવીને ત્યાં એક લીલાછમ વૃક્ષ નીચે એકલી પડી રહેતી થઈ, શિયાળો હોય ઉનાળો હોય રૂથ એ જ વૃક્ષ નીચે પડી રહેતી અને ભૂખ લાગે આવતાજતા પ્રવાસીઓ પાસેથી ભીખ માંગીને ખાવાનું મેળવી લેતી. આમ, ઉપસંહાર કરતાં કવિ કહે છે કે, રૂથ પોતાનાં દુ:ખની કોઇને ફરિયાદ કર્યા વિના દિવસો વિતાવતી અને પોતાની આવી એકલતામાં
કે
ત્યારે
ક્યારેક વાંસળી વગાડીને પ્રસન્ન રહેતી.
હતી. એ અભિલાષાનો તેમણે ૧૮૦૪-૧૮૦૫ના અરસામાં પૂરા કરેલા એક કાવ્યમાં નિર્દેશ કર્યો છે. એ કાવ્યમાં તેઓ કહે છે કે એકાંતમાં પોતે માણસ, પ્રકૃતિ અને જીવન વિશે વિચાર કરતા હોય છે ત્યારે પોતાની અંતરદષ્ટિને રમ્ય કલ્પનાઓની હાર પ્રત્યક્ષ થાય છે અને તે સાથે પોતે શુદ્ધ અથવા મધુર ખિન્નતાના મિશ્રણવાળા આનંદની ભાવોર્મિઓનો સ્પર્શ અનુભવે છે. એવી અને એવી બીજી બાહ્ય પરિસ્થિતિઓમાંથી કે આત્માના ઊંડાણમાંથી ઉદ્ભવતી ભાવોર્મિઓને પોતે શબ્દબદ્ધ કરશે. કવિ કહે છે, ‘હું સત્ય, ભવ્યતા, સૌંદર્ય, પ્રેમ, આશા, શ્રદ્ધાએ સૌમ્ય બનાવેલો ખિન્નતા મિશ્રિત ભય, આપત્તિકાળમાં આપણને આશીર્વાદરૂપ નીવડતાં આશ્વાસનો, નૈતિકબળ અને બુદ્ધિનો પ્રભાવ, વિશાળતમ જનસમુદાયમાં પ્રસરેલો આનંદ- Joy in widest commonalty spread-જેમાં માત્ર પોતાના અંતરાત્માને વશ છે એવી પોતાની નિવૃત્તિ ભાવનાને અક્ષત રાખતું વ્યક્તિનું મન અને સર્વનું શાસન કરતું પરમ પ્રશાનું ૠત-Of the individual Mind that keeps her own, Inviolate retirement subject there, to
તળાવના પાણીમાંથી જળો મેળવીને પોતાનો જીવનનિર્વાહ ચલાવતા એક વૃક્ષને લગતા કાવ્યમાં વર્ડઝવર્થ એ વૃક્ષને પણ રૂથની જેમ વિપરીત સંયોગોમાં સ્વસ્થ રહેતો નિરૂપ્યો છે. એ કાવ્યમાં એક દિવસ પ્રભાતના સમયે જ્યારે સર્વત્ર આનંદનું વાતાવરણ પ્રસર્યું હતું ત્યારે કવિનું મન તેઓ ન સમજી શકે એવા ખિન્નતાના આછાપાતળા ભાવોથી અને અર્થહીન વિચારોથી ભરાઇ ગયું. પોતાની એ મનઃસ્થિતિમાં, કવિ કહે છે, પોતાના કોઇ વિલક્ષણ સદ્ભાગ્યથી કે ઉપરથી ઊતરી આવેલી પ્રેરણાથી, એ એકાંત સ્થળમાં જોગાનુજોગ પોતે શ્વેત વાળવાળા વૃદ્ધોમાં સૌથી વૃદ્ધ લાગતા એવા એક વૃદ્ધને જોયો. એ વૃદ્ધ જાણે કે જીવતો નહોતો કે મૃત્યુ ય નહોતો પામ્યો એવો દેખાતો હતો અને તેની જીવનયાત્રામાં તેનું શરીર બેવડ વળી ગયું હોવાથી તેનું માથું જાણે કે
ય
તેના પગને અડકતું હતું. પણ કવિએ જ્યારે એ વૃદ્ધને પૂછ્યું, “તમે અહીં ગરીબ હોવાથી જળો ભેગી કરીને પોતાનો જીવનનિર્વાહ ચલાવે છે. જો શું કરો છો ?' ત્યારે, કવિ કહે છે, તેણે ઉત્તર આપ્યો કે પોતે વૃદ્ધ અને
કે કામ કંટાળાજનક છે અને જળો હંમેશાં મળતી પણ નથી. કવિ એ જ
પ્રશ્ન ફરી પૂછ્યો ત્યારે વૃદ્ધે હસીને ઉત્તર આપ્યો કે પહેલાં તો જળો ઠેર ઠેર મળતી હતી,પણ હવે બહુ ઓછી થઇ ગઇ છે. અને જ્યાંથી જેટલી જળો મળે તેટલી ભેગી કરીને પોતાનું કામ ચલાવે છે. વૃદ્ધ આમ વાતો કરતો હતો ત્યારે, કવિ કહે છે, એકાંત સ્થળ, વૃદ્ધના શરીરની સ્થિતિ, તેની વાત કરવાની રીત, એ બધાથી પોતે અસ્વસ્થ બની ગયા અને જીર્ણ બની ગયેલા એ વૃદ્ધનું નિશ્ચયબળ જોઇને પોતાની નિર્બળતા માટે પોતાને એવી શરમ આવી કે ‘મને મારી જાતનો તિરસ્કારપૂર્વક ઉપહાસ કરવાનું મન થઇ આવ્યું-I could have laughed myselt to scorn to
find; In that decrepit old man so firm a mind.
તેમના એક કાવ્યમાં વર્ડ્ઝવર્થ કહે છે કે વસંતૠતુમાં પોતે એક કુંજમાં આરામથી બેઠા હતા ત્યારે પોતાના મનમાં દર્દમિશ્રિત આનંદના વિચારો સ્ફુરી રહ્યા હતા અને પોતાને પોતાનો આત્મા પ્રકૃતિના નયનરમ્ય દ્રશ્યો સાથે એકરૂપ થઇ ગયો હોય એમ લાગ્યું. પણ પછી માણસે માણસની કેવી દશા કરી છે એ વિચારે પોતે ખિન્ન બની ગયા. તેમના સાઇમન લી નામના એક વૃદ્ધને લગતાં કાવ્યમાં આપણે માનવ જીવનની કરુણા પ્રત્યેની તેમની આવી સંવેદનશીલતા જોઇએ છીએ. સાઇમન કોઇ વૃક્ષના થડને મૂળમાંથી કાપવાનો પ્રયત્ન કરતો હતો, પણ તે એવો નિર્બળ હતો કે કેમેય કરીને થડને નહોતો કાપી શકતો. કવિએ તેને થડ કાપવામાં મદદ કરી તેથી તે એવો ઉપકારવશ બની ગયો કે તેની
આંખોમાં આંસું ઊભરાઇ આવ્યાં. એ જોઇને કવિ ખિન્ન બની ગયા. ‘ઘણીવાર’, તેઓ કહે છે. ‘માણસની કૃતજ્ઞતા જ મને વિષાદમાં ડૂબાડી
દે છે.'
આ બધાં કાવ્યોમાં વર્ડઝવર્થનું જે કવિરૂપ પ્રગટ થાય છે તેના કરતાં
તેઓ જે કક્ષાના કવિ થવાની અભિલાષા સેવતા હતા તે તો ઘણી ઊંચી
conscience only, and the law supreme; Of that
intelligence which governs all- મારી કવિતામાં હું આ સર્વનું
ગાન કરીશ.
તેની સહાયની જરૂર પડશે, કારણકે, ‘મારે પ્રકાશ અને અંધકારમિશ્રિત આમ કહી વર્ડ્ઝવર્થ કવિતાની દેવીને સંબોધીને કહે છે કે પોતાને ભૂમિ ઉપર (on shadowy ground) ચાલવાનું છે, ખૂબ ઊંડે ઊતરવાનું છે અને પછી ઉચ્ચતમ સ્વર્ગ જેને ગોપિત રાખતું આવરણ which the heaven of heavens is but a veil). પછી કવિ પોતાના કાવ્યસર્જનના વિષયનો નિર્દેશ કરતાં કહે છે : ‘આ વિશ્વના સર્જન પહેલાંની ઋતહીન અવ્યવસ્થા (chaos), છેલ્લામાં છેલ્લા પાતાળના ગાઢ અંધકાર અથવા સ્વપ્રમાં અનુભવીએ છીએ તેનાથી પણ
માત્ર છે એવા વિશ્વોમાં શ્વાસ લેવાનો છે- (breath in words to
અને આશ્ચર્યભાવ આપણે આપણા મનના-માણસના મનના-ઊંડાણમાં
વધુ તીવ્ર સૂનકાર – આમાંનું કશું આપણા ચિત્તમાં ભય અને મનને સ્તબ્ધ જોઈએ છીએ ત્યારે આપણા ઉપર આક્રમણ કરીને આપણને અઅસ્વસ્થ કરી દે એવો આશ્ચર્યભાવ (fear and awe) નથી પ્રેરતું જેવો ભય કરી મૂકે છે-આ છે જેનું હું અવિરત ચિંતન કર્યા કરું છું તે વિષય અને મારા કાવ્ય સર્જનનું મુખ્ય ક્ષેત્ર. તે સાથે હું માણસના મનનું અને બાહ્ય જગતનું કેવું પરસ્પર અનુસંધાન છે તે પણ ગાઈશ. વળી આ બધા એકબીજાને સળગાવી મૂકતા ઉન્મત્ત ઊર્મિઆવેગોને જોઉં કે માણસોને વિષયોને બાજુએ રાખીને હું માણસોના સમુદાયો પાસે જઈને વનવગડામાં અથવા ખેતરોમાં ગાતા સાંભળું, કે નગરોની દીવાલોમાં કાયમ માટે ખીચોખીચ ઘેરાયયેલાં લોકોનાં આક્રંદ સાંભળી ગમગીન બની વિચારમગ્ન થઈ જાઉં, તોપણ હું આશા રાખું છું કે હું ખિન્ન નહિ થાઉં અથવા અનાથ બની ગયાનો ભાવ નહિ અનુભવું.'
કહે છે : ‘ભવિષ્યનું સ્વપ્ર સેવતા આ સમગ્ર પૃથ્વીના માનવઆત્માને – અંતમાં કવિ ભવિષ્યદર્શી સત્ત્વને (prophetic spiritને) સંબોધી (The human Soul of universal earth, Dreaming things to come)- પ્રેરણા આપનાર અને મહાકવિઓઓના હૃદયમાં સ્થાપિત વિશાળ મંદિરમાં વસતો એવો તું મારામાં ઊતરીને મને સાચી આંતરદષ્ટિની બક્ષિસ આપ, કે જેથી મારું ગીત કોઈ ચમકતા તારાની જેમ પ્રકાશી રહે અને શુભ પ્રભાવ પાડે...મારા હૃદયને સાચી સ્વતંત્રતાનું પોષણ આપ અને મારા હૃદયમાં સર્વ શુદ્ધ વિચારો વસે એમ કર. એમ થશે તો તારો અનવરત પ્રેમ મારો માર્ગદર્શક અને મારો આધાર બની રહેશે અને અંત સુધી મારામાં ઉત્સાહ પ્રેરશે.’
પોતાના કવિધર્મ વિષે આવી ઉન્નત ભાવના સેવનાર વિલિયમ વર્ડઝવર્થની કવિતાનો પ્રભાવ સમજાવતાં તેમના એક કાવ્યૂ સંગ્રહનાં સંપાદક, ઓગણીસમી સદીના કવિ-વિવેચક મેથ્યુ આર્નો એ આપણાં હૃદયના ઘા રુઝાવવાનું સામર્થ્ય-healing power છે. સંપાદનના તેમના આમુખમાં ઉચિત જ કહ્યું છે કે તેમની કવિતામાં
1
