________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯
મારી જીવનયાત્રાનું શબ્દ-સંબલા
1 રમણલાલ ચી. શાહ સંબલ એટલે ભાતું.યાત્રા સારી રીતે કરવી હોય તો માણસે સુપA, “સત્યના પ્રયોગો' ઠેર ઠેર વંચાતી. ગાંધીજી તો સમગ્ર ભારત માટે સુરચિપૂર્ણ સંબલ પણ પૂરતા પ્રમાણમાં સાથે રાખવું જોઇએ. કેટલાક આદર્શરૂપ નેતા હતા . હું ગાંધીજીની પ્રાર્થના સભાઓમાં જતો. એમની ગ્રંથો જીવનયાત્રામાં સંબલરૂપ નીવડે છે.
' આત્મકથાએ મારા ચિત્ત ઉપર ઘણાં ઊંડા સંસ્કાર પાડ્યા હતા. આજે શબ્દનો ઉપયોગ કેટલો બધો વધી ગયો છે! માનવ જીવનના શાળામાં અભ્યાસ દરમિયાન ચિત્રકલા મારો પ્રિય વિષય રહ્યો વિકાસમાં શબ્દનું યોગદાન અનન્ય છે. આરંભમાં સંકેત રૂપ રહેલા હતો. વર્ગમાં ચિત્રકલાના વિષયમાં સૌથી વધુ માર્કસ મને મળતા અને ધ્વનિઓ કાળક્રમે બોલાતા અને શ્રવણગોચર બનતા શબ્દોમાં તે વિષયમાં મારો પહેલો નંબર રહેતો. રોજ સાંજે પાંચ વાગે શાળા રૂપાંતરિત થતા ગયા. લિપિનો વિકાસ થયા પછી તો સ્થળ અને કાળને છૂટ્યા પછી ચિત્રકલાના અમારા શિક્ષક શ્રી રાહલકર અમને કેટલાક અતિક્રમવાની શબ્દની શક્તિ અનહદ વધી ગઇ. *
વિદ્યાર્થીઓને બે કલાક ચિત્રકલાની વિશેષ તાલીમ આપતા. એ વખતે શબ્દસમૂહ દ્વારા ગ્રંથરચનાની પ્રવૃત્તિ ઠેઠ પ્રાગૈતિહાસિક કાળથી મુંબઇ ઇલાકામાં સરકાર તરફથી શાળાના વિદ્યાર્થીઓ માટે ચિત્રકલાની ચાલતી આવી છે. ભવિષ્યમાં પણ તે સતત ચાલતી રહેશે. પ્રત્યેક યુગમાં પરીક્ષા લેવાતી. એ પરીક્ષા માટે અમને કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને રાહલકર કેટલીયે અનોખી તેજસ્વી પ્રતિભા શબ્દ દ્વારા, કૃતિ દ્વારા અભિવ્યક્ત સર સારી રીતે તૈયાર કરતા. સરકાર દ્વારા ચિત્રકલા માટે લેવાતી થતી આવી છે. એવી કેટલીયે કૃતિઓએ કેટલાયનાં જીવનમાં ઘણું મોટું એલિમેન્ટરી અને ઇન્ટરમિડિયેટ એ બંને પરીક્ષાઓમાં પ્રથમ નંબરે પરિવર્તન આપ્યું છે.
આવી પારિતોષિકો મેં મેળવેલાં. અમારા રાહલકર સરની પણ ઈચ્છા મેં વાંચવાનું ક્યારે શરૂ કર્યું એનું પાકુ સ્મરણ નથી, કારણ કે એવી હતી કે મેટ્રિક પાસ કરીને મારે જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટમાં દાખલ શાળાના આરંભનાં વર્ષોમાં રમતગમત અને ચિત્રકલાનો જેટલો શોખ થવું અને ચિત્રકલાનો ડિગ્રી કક્ષાનો વિશેષ અભ્યાસ કરવો. પરંતુ હતો તેટલો વાંચનનો નહોતો. અમારા દિવસોમાં અને એમાં પણ ૧૯૪૨ની ચળવળ દરમિયાન ગાંધીજી, કાકાસાહેબ કાલેલકર અને અમારી શાળામાં હોમવર્ક જેવું ખાસ નહોતું. શીખવવાની પદ્ધતિ પણ કિશોરલાલ મશરૂવાળાનાં પુસ્તકો મેં વાંચ્યાં. મારી ઉંમર નાની હતી ત્યારે એવી હતી કે વિદ્યાર્થી વર્ગમાં જ બધી તૈયારી કરી લે. વિદ્યાર્થીઓ અને વાંચેલું બધું સમજાતું ન હતું. તો પણ કાકાસાહેબ કાલેલકરના કેટલું જાણે છે કે શીખ્યા છે તે શિક્ષકો પ્રશ્નોત્તરી દ્વારા ચકાસી લેતા. કેટલુંક પુસ્તકો- જીવનનો આનંદ', “જીવન સંસ્કૃતિ', “જીવન વિકાસ' અને કંઠસ્થ કરવાની પદ્ધતિ પણં ત્યારે પ્રચલિત હતી. શાળામાંથી છૂટ્યા પછી જીવન ભારતી'ની મારા જીવન ઉપર ઘણી મોટી અસર થઈ. રમવાનું જ હોય એવો ખ્યાલ બાળપણમાં ત્યારે અમારો હતો. કાકાસાહેબ કાલેલકરની શૈલી રોચક અને પ્રેરક હતી. વળી એમનું ધ્યેય
૧૯૪૨માં Quit Indiaની ચળવળ શરૂ થઈ એ વખતે મારી જીવનલક્ષી હતું. એને કારણે આઝાદીની ચળવળના એ દિવસોમાં એવું ઉંમર ચૌદ-પંદર વર્ષની હતી. સભા-સરઘસમાં ભાગ લેવાનો ઉત્સાહ સાહિત્ય વાંચવું ગમી જાય એ સ્વાભાવિક હતું. વાતાવરણમાં એવી જ ' કુદરતી રીતે જ ત્યારે બધા વિદ્યાર્થીઓમાં હતો. એ દિવસોમાં મુંબઈમાં હવા પ્રસરેલી હતી. ૧૯૪૨ની ચળવળ દરમિયાન શાળાઓ ચારેક હાથે લખેલી અને સાઈકલોસ્ટાઇલ કરેલી પત્રિકાઓ ઘેર ઘેર પહોંચાડવા મહિના સુધી બંધ રહેલી. એ દિવસોમાં ફાજલ સમયમાં શું કરવું એ માટે ઘણુંખરું નાનાં નાનાં છોકરાંઓને પસંદ કરવામાં આવતાં. તેવું કામ મોટો પ્રશ્ન વિદ્યાર્થીઓ માટે હતો. હું મારો ઘણો સમય નવાં નવાં ચિત્રો કેટલોક વખત મેં પણ કરેલું. બીજા મિત્રો સાથે અમારા વિસ્તારમાં અમે દોરવામાં વિતાવતો. પરંતુ તે ઉપરાંત મારો કેટલોક સમય વાંચન માટે : રાતને વખતે પત્રિકાઓ પહોંચાડી આવતા. એ વખતે પત્રિકાઓનું પણ વપરાતો. કાકા સાહેબનાં પુસ્તકો વાંચવાની શક્તિ શાળાના બંડલ અમારા મકાનમાં આવતું. કોઈક એક ગુપ્ત સ્થળે તે મૂકી જતું. વિદ્યાર્થીઓમાં એટલી બધી ખીલેલી ન હોય, તો પણ મારા સદભાગ્યે ત્યારે એ બંડલ ખોલીને સૌથી પહેલું કામ પત્રિકા વાંચવાનું હું કરતો. એ પુસ્તકો હું યથાશક્તિ સમજણપૂર્વક વાંચી ગયો હતો. કદાચ શાળાઓ રોજેરોજના સમાચાર એની અંદર આપવામાં આવતા હતા. સામાન્ય નિયમિત ચાલતી હોત તો કાકા સાહેબનાં પુસ્તકો વાંચવાનો અવકાશ રીતે જે સમાચાર છાપવા ઉપર પ્રતિબંધ હોય એવા સમાચાર એમાં જ મળ્યો ન હોત. આ પુસ્તકોએ મારા ચિત્ત ઉપર ઘણી મોટી અસર કરી છપાતા. કોઇકની ધરપકડ, ક્યાંક સભા-સરઘસ હોય કે ક્યાંક અને બીજે વર્ષે મેટ્રિકના વર્ગમાં હું આવ્યો ત્યારે મારા નિર્ણયમાં ધ્વજવંદન થયું હોય એવા સમાચાર એમાં આપવામાં આવતા. એ પરિવર્તન આવ્યું. જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટમાં જઈને ચિત્રકલાનો વાંચીને વાચકો ઘણો રોમાંચ અનુભવતા. સાથે સાથે કોઇકનું લખાણ અભ્યાસ માટે નથી કરવો, પણ આર્ટસ કોલેજમાં જઈને બી.એ. થવું છે પણ હોય. તે ઘણું ઉદ્બોધક અને શૌર્ય પ્રેરક હોય. આ બધું રોજેરોજ એવો નિર્ણય થયો. વાંચવાથી અમારા જેવા છોકરાઓમાં પણ રાષ્ટ્રીય ભાવનાની જાગૃતિ મેટ્રિકના વર્ષ દરમિયાન અમારા વર્ગ શિક્ષક શ્રી અમીદાસ આવી હતી.
કાણકિયા અમારો ગુજરાતીનો વિષય લેતા. એમણે વર્ગની છ માસિક * પત્રિકાઓના વાંચન પછી કેટલેક સમયે હું પુસ્તકોના વાંચન તરફ પરીક્ષામાં ગુજરાતી વિષયમાં મને સૌથી વધુ માર્કસ આપ્યા અને વળ્યો. પુસ્તક ખરીદીને ઘરમાં વસાવી શકાય એટલી ત્યારે મારી શક્તિ ઉત્તરપત્રમાં છેલ્લે એવી નોંધ કરી કે “સાહિત્યમાં તમે રસ લેશો તો નહોતી. પુસ્તકો રાખવા માટે નાનકડાં ઘરમાં એટલી જગ્યા પણ આગળ જતાં જરૂર લેખક થઈ શકશો.’ એમના એ અભિપ્રાયથી હું નહોતી. વળી એવી ત્યારે પ્રથા પણ નહોતી. પુસ્તક તો ગ્રંથાલયમાંથી હર્ષવિભોર થઇ ગયો. મેટ્રિક પછી ચિત્રકલાને બદલે આર્ટસ કોલેજમાં લાવીને વાંચવાનું હોય એવોખ્યાલ ત્યારે પ્રવર્તતો મારા મોટાભાઇ સ્વ. જઈ સાહિત્યનો વિષય લેવો એવો મારો સંકલ્પ દ્રઢ બની ગયો. આમ વીરચંદભાઈને પુસ્તકો વાંચવાનો શોખ હતો. તેઓ ગ્રંથાલયમાંથી કાકાસાહેબ કાલેલકરના જીવન વિકાસ” અને “જીવન સંસ્કૃતિ' એ પુસ્તકો લાવે. તેના ઉપર હું નજર નાખતો. આઝાદીની લડતના દિવસો ગ્રંથોએ મારા કિશોર જીવનમાં દિશા પરિવર્તન કરાવ્યું. હતા. એટલે મોટાભાઈ ગાંધીજીની આત્મકથા તથા કાકા કાલેલકર, મારી વાંચવાની પ્રવૃત્તિનો આરંભ કાકા સાહેબના ચિંતનાત્મક મહાદેવભાઈ દેસાઈ વગેરેનાં, ગુજરાત વિદ્યાપીઠ અને નવજીવનના સાહિત્યથી થયો હતો. પરંતુ મેટ્રિકના વર્ષ દરમિયાન રમણલાલ પ્રકાશનો ઘરે લઇ આવતા. એ દિવસોમાં ગાંધીજીની આત્મકથા દેસાઇની બે નવલકથાઓ ‘દિવ્યચક્ષુ' અને “ગ્રામલક્ષ્મી’ વાંચવામાં
