________________
- પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૯-૯૫
આમૂલ પરિવર્તનનું-ઉત્થાનનું હતું. ગરીબી, છૂતાછૂત, ઊંચનીચ, રૂપો જોવાથી સ્વીકારવું પડે. દસ પંક્તિના પદમાં પંદર ક્રિયાપદોનો પ્રયોગ વર્ગભેદમાં વિભાજિત થયેલી પ્રજાની એકતા, સમાનતા વિના સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ કંઇ અમસ્તો નથી થયો. આ ક્રિયાપદ રૂપો, “જાણો, “કરો', “આણો', અસંભવિત છે અને કદાચ સંભવિત બને તો પણ તે નિરર્થક જવાની એ તેમનું ‘ત્યાગો', “રાખો”, “નિવારો' જેવાં બોધાત્મક કે આદેશાત્મક નથી, પરંતુ ઊંડું મર્મદર્શન તેમને જગતના મહાન સમાજહિતચિંતક અને રાજકીય જાણે', કરે', “આણે’, ‘ત્યાગે', “રાખે' જેવાં આત્મિયતાથી ગુણપાલન વિચાકોમાં સ્થાન આપે તેવું છે. ગાંધીજીએ જે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ આદરી માટેનાં સૂચનરૂપ છે. આદેશ નહીં પણ આત્મિય સૂચનનો મર્મસંકેત તેમાં સામાજિક પરિવર્તન અને સુધારણાને અગ્રીમતા આપી છે. તેમાં તેમનો નરસિંહની અભિવ્યક્તિમાં કદાચ અસંપ્રજ્ઞાતપણે આવી ગયો હશે ! ગમે તે શુદ્ધ માનવપ્રેમ વહી રહ્યો છે. માનવમાત્ર એક જ ઈશ્વરનાં સંતાન છે અને હો, પણ તે ક્રિયાપદરૂપોમાંથી ફલિત થતો આ સંકેત કોઈપણ મર્મજ્ઞ, સહૃદય તેથી સૌ સમાન છે, બંધુઓ છે એ તેમના માનવપ્રેમનો પાયો છે. આ બંધુભાવ ભાવકને સ્વીકાર્યા વિના ચાલે તેમ નથી. આચરણનું મહત્ત્વ સ્થાપનાર વિના સમાજનાં સર્વ અનિષ્ટો દૂર થઈ શકે નહીં તે તેમની દ્રઢ પ્રતીતિ છે, જે ગાંધીજીને આ ગમી જાય, હૃદયમાં વસી જાય તેવી વાત છે. નરસિંહના પદના આગળ જતાં વિશ્વબંધુત્વની ભાવના રૂપે વિસ્તરે છે. આ ભાવ ત્યારે જ વિકસે સંકેતનો એક મર્મ એ પણ છે કે પદમાં વર્ણવેલા ગુણો જેનામાં હોય તે વૈષણવ. જો માનવી પ્રેમ, અહિંસા, સત્ય, ત્યાગ અને સમાનતાનું આચરણ કરે. આવા ગાંધીજી આ ગુણોનું આચરણ કરનાર પરમ વૈષ્ણવજન છે તે સિદ્ધ વાત છે. સદાચારી આચરણ માટે ચિત્તશુદ્ધિને અનિવાર્ય ગણતા ગાંધીજીએ આશ્રમમાં નરસિંહે આ પદમાં વર્ણવેલા કયા ગુણ ગાંધીજીમાં નથી ! તેમનામાં અન્યના નિત્ય પ્રાતઃ અને સાયં પ્રાર્થનાનો ક્રમ રાખ્યો અને મરણપર્વત પાળ્યો. દુઃખ અને પીડા માટે હૃદયદ્રાવક સમસંવેદન છે, અભિમાનરહિત એટલે કે પ્રાર્થનાને તેઓ ચિત્તશુદ્ધિ માટેનું પવિત્ર સ્નાન માનતા. પ્રાર્થનાને શુદ્ધ સેવાધર્મથી પ્રેરિત ઉપકારભાવ છે, તેઓ વાણી, મન અને કર્મથી નિશ્ચલ આસ્તિકતાનો, અંતરને ઉઘાડવાની શક્તિનો પર્યાય સમજતા. આસ્તિકતા અને શુદ્ધ છે. સત્યના ચુસ્ત આગ્રહી છે તે આપણે સદેત આગળ જોઈ ગયા. અને ચિત્તશુદ્ધિ વિના માનવીના કામ, ક્રોધ, લોભ, અહંકાર, કપટ જેવાં ત્યાગી છે અને આચરણમાં શુદ્ધ છે. તેમની ઈશ્વરશ્રદ્ધા અવિચલ છે, નિંદા દુરિતોનું નિરસન ન થાય તે તેમની આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ છે. તેમને મન તે જ તો તેમના સ્વભાવમાં નથી, પરંતુ અન્યના ગુણ જોનાર અને તેની કદર સાચી જીવનમૂલક આધ્યાત્મિકતા છે. ચિત્ત, શુદ્ધ થતાં સમાનતા, પરોપકાર, કરનાર છે. તેઓ વણલોભી અને કપટરહિત છે. તેમના વાણી-વર્તન ખુલ્લા બંધુતા, ત્યાગ, કરુણા, સત્ય, પ્રેમ, અહિંસા, નિસ્વાર્થતા, શુદ્રાચાર જેવા મનનાં હોય છે. તેમણે કામ, ક્રોધ નિવાર્યા છે. આ પ્રત્યેક ગુણના આચરણના ગુણો વિકસે, ન અન્યથા. ગાંધીજીએ આ સર્વ આચરણથી સિદ્ધ પણ કર્યું. અનેક પ્રસંગો ગાંધીજીના જીવનમાંથી ટાંકી શકાય. પરંતુ તેમના આ સર્વ ગુણોના આચરણના અનેક પ્રસંગો ગાંધીજીના જીવનમાંથી મળે છે, વણલોભીપણા અને ત્યાગશીલતા બંને જેમાં પ્રગટ થાય છે તેવું એક દ્રુષ્ટાંત જે સૌને સુવિદિત છે અને પ્રેરક પણ છે. એનો ઇતિહાસ ઉજવળ છે. પર્યાપ્ત થશે. લોકસેવાને પ્રભુસેવા માનનાર ગાંધીજીનું વણલોભીપણું અને ગાંધીજીની સત્યપ્રીતિ અને સમાનતાભાવના બેએક ઉદાહરણ જોઇએ, ત્યાગ અદ્વિતીય છે. લોકસેવા અર્થે તેમણે કુટુંબનાં સુખ અને હિતનો વિચાર ગાંધીજીએ આશ્રમને ‘સત્યાગ્રહ આશ્રમ” નામ આપ્યું, તેમની આત્મકથાને શુદ્ધાં કર્યો નથી. એ ચિંતા તેમણે ઈશ્વરને સોંપી. પોતાના પુસ્તકોનાં હક પણ
સત્યના પ્રયોગો' તરીકે ઓળખાવી, તેમના સામાજિક અને રાજકીય ન રાખતાં. તે નવજીવનને આપી દીધા. એકમાત્ર “આત્મકથા’ના હક પણ ક્રાંતિના કાર્યક્રમોને સત્યાગ્રહ કહ્યા તેમાં તેમની સત્યપ્રીતિ સચોટ રીતે પ્રગટ રાખ્યા હોત તો તેમની પેઢીઓ સુખસાહ્યબીમાં જીવતી હોત. કેટલો મોટો થાય છે. સમાનતા, બંધુતાના ભાવથી પ્રેરાઈને તેમણે આશ્રમમાં હરિજનોને ત્યાગ ! કેવું મહાન વણલોભીપણું ! નરસિંહનો ગાંધીજી જેવો ત્યાગી અને વસાવ્યા અને ત્યારના રૂઢિચુસ્ત સમાજનો વિરોધ વહોર્યો અને કષ્ટ વેઠ્યાં, વણલોભી, ત્યારે અને આજે શોધ્યો જડે ખરો ! પણ સત્ય અને સમાનતાના આદર્શોને ન છોડ્યાં તેમાં તેમની અડગતા અને ગાંધીજીને ગમી ગયા તેવા જે ગુણો નરસિંહે દર્શાવ્યા છે તે સંક્ષેપથી ધીરજ વ્યક્ત થાય છે. આશ્રમમાં હરિજનોને પ્રવેશ આપ્યો. તેમાં તેઓ જોવા આવશ્યક છે. જે અન્યની પીડા સહૃદયતાથી સમજે, નિસ્વાર્થભાવે નરસિંહના સમાનધર્મી વૈષ્ણવજન દેખાય છે ને! નરસિંહ પણ જ્ઞાતિજનોનો ઉપકાર કરે પણ તેનું અભિમાન ન રાખે, કે ઉપકૃત ઉપર તેનો ભાર ન ચડાવે. વિરોધ વહોરીને અને તેનાં પરિણામનાં કષ્ટ વેઠીને, માનવધર્મનું પાલન એટલે કે તે વિનમ્ર અને સેવાભાવી હોય. તે કોઇની નિંદા ન કરે, બલ્ક ગુણ કરતાં, હરિજનવાસમાં કીર્તન કરવા ગયા જ હતા ને! પાંચસો વર્ષ પહેલાંના જોનારો હોય. તે મન, વચન અને ચારિત્ર્યથી શુદ્ધ હોય, જેનામાં માનવધર્મી ભક્ત નરસિંહ અને ગાંધીજીના હૃદયભાવોનો સેતુ કેવો અદ્ભૂત માનવમાત્રની સમાનતાનો, બંધુતાનો સમદષ્ટિભાવ હોય, જેની દષ્ટિ પવિત્ર રીતે રચાઈ જાય છે! આશ્રમની આર્થિક ભીંસ વેઠવા છતાં ગાંધીજીએ સત્ય હોય, જે વણલોભી, કપટરહિત અને તૃષ્ણારહિત હોય, ગાંધીજીની દષ્ટિએ અને સમાનતાના આદર્શોને અડગતા અને ઈશ્વરશ્રદ્ધાથી પાળ્યા હતા. સેવા કરવાના અંગત લાભનો લોભ કે તૃષ્ણા ન હોય. તે અસત્ય ન બોલે.
નરસિંહના પદમાં એવું તે શું છે કે જેથી આ બે વૈષ્ણવજનોના લાભના લોભે અસત્ય બોલી બીજાનું ધન પડાવી ન લે, અરે પરધન હાથમાં - હૃદયભાવનો સેતુ રચાઇ ગયો તે સદગંત જોઇએ. આગળ જોયું તેમ પણ ન ઝાલે, તે મોહ -માયાથી પર હોય, એટલે કે પારકા, પોતાના, નરસિંહને કોઇ સાંપ્રદાયિક કૃષ્ણભક્ત અભિપ્રેત નથી જ નથી. તેમાં વર્ણવેલા ઊંચ-નીચ, ગરીબ-તવંગરના ભેદ મનમાં ન હોય, અર્થાતુ માનવ વૈષણવના ગુણો એ માનવધર્મના ગુણો છે. તેમાં માનવતાના ધર્મનો મહિમા સમાનતાનો ભાવ હોય, તે આસ્તિક હોય, જેનામાં ક્રોધ ન હોય, તાત્પર્ય કે છે. જેનામાં આ ગુણોનું આચરણ હોય તે સાચો વૈષ્ણવજન એવું આ પદનું અંતરમાં સ્વસ્થતા, સ્થિરતા અને શાન્તિ હોય. આ ગુણોનું આચરણ કરે તે તાત્પર્ય છે. ધ્યાનથી જોઇશું તો દેખાશે કે નરસિંહે તેમાં તેમના આરાધ્ય સાચો વૈષ્ણવજન. એક સાચા નિષ્ઠાવાન સમાજસેવક માટે ગાંધીજીને આ કૃષ્ણનો ઉલ્લેખ, તેમની સ્તુતિ, તેમનાં સ્વરૂપવર્ણન, તેમની શક્તિ અને ગુણો યોગ્ય રીતે જ આવશ્યક લાગ્યા. તેમનાં અલૌકિક કાર્યોની વાત પણ કરી નથી. હા, “રામનામ શું તાળી રે દેતરૂપ બે એક પ્રસંગોથી આગળ જોયું તેમ ગાંધીજીએ આ સર્વ ગુણો લાગી” પંક્તિમાં રામનો ઉલ્લેખ છે ખરો, પણ ગાંધીજીએ અન્યત્ર કહ્યું છે તેમ પોતાના આચરણથી ચરિતાર્થ કર્યા છે. તેમ કરવા જતાં જે કંઈ દુઃખ કે કષ્ટ તેમનો રામ દશરથનો પુત્ર નથી, પણ તે નામ તેમને મન પરમાત્માનો પર્યાય વેઠવાં પડ્યાં તે ગાંધીજીએ સ્વસ્થતા અને શ્રદ્ધાથી વેક્યાં છે તેમાં તેમણે પાછી છે. અને તે અર્થમાં એ પદ તેમને પ્રિય થઈ ગયું. માનવધર્મના પાલન માટે પાની કરી નથી કે જીવનું જોખમ ખેડતાં તેઓ ખચકાયા નથી. આવશ્યક ગુણોનો મહિમા કરતું આ પદ બિનસાંપ્રદાયિક છે તે સ્પષ્ટ છે. અને ગાંધીજીની આ સવાસોમી જયંતીના વર્ષમાં આઈન્સ્ટાઈને ગાંધીજીને તેથી સર્વ ધર્મને સમાન માનનાર, સર્વધર્મ સમભાવની ભાવનાથી જેમણે આપેલી ભવ્ય અંજલિમાં સૂર પુરાવતાં તેમના શબ્દો ઉચ્ચારીશું કે, પોતાની પ્રાર્થનામાં સર્વ ધર્મના મંત્રોને સ્થાન આપનાર ગાંધીજીએ આ પદની “ભવિષ્યની પેઢીઓ ભાગ્યે જ માનશે કે હાડચામનો આવો માનવી ક્યારેય સમુચિત મહત્તા સ્થાપી. ગાંધીજી ભાષણ કરતાં આચરણને જ વિશેષ મહત્ત્વ આ ધરતી પર વિચર્યો હતો.' આઇન્સ્ટાઇનના આ શબ્દોમાં લેશમાત્ર આપતા અને તેને વિશેષ અસરકારક માનતા. તેઓ કહેતા કે સવા મણ અતિશયોક્તિ નથી. એમ કહીએ કે આજે જગતને આવા કોઇ મહામાનવ, ભાષણ કરતાં અધોળ આચરણ વધારે વજનદાર-અસરકારક બને છે. વૈષ્ણવજનની તાતી જરૂર છે. નરસિંહ ૫દમાં આચરણનો સંકેત આપતાં ક્રિયાપદો વાપર્યા છે તે ક્રિયાપદનાં
મિાલિક શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘ મુદ્રક, પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. ફોનઃ | ૩િ૮૨૦૨૯૬. મુદ્રણસ્થાન : રિલાયન્સ ઑફસેટ પ્રિન્ટર્સ, ૬૯, ખાંડિયા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૮. લેસરટાઈપસેટિંગ: મુદ્રાંકન, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૯૨, મા !
દર
