________________
તા. ૧૬૩-૯૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
એગરની વાત સાચી માની કહે છે, “હવેથી હું મને ગમે તેટલું દુઃખ તમારી-કહી શકું તો પત્ની-સસ્નેહ સેવક ગોનરિલ. " પડે તે બધું સહન કરીશ.”
પત્ર વાંચીને એડગર વિચારે છેઃ કેવું પાર પામી ન શકાય એવું એડગર અને ગ્લોસ્ટર વચ્ચે આ સંવાદ ચાલતો હોય છે ત્યાં એ હોય છે સ્ત્રીનું મન તેના ઉમદા સ્વભાવના પતિની જ વિરુદ્ધ કાવતરું, ટેકરીની પાસેના ખેતરમાં અતિ વિચિત્ર વેશમાં ઉન્મત્ત લિયર અસંબધ અને એના પતિના બદલામાં મારો ભાઈ ' પ્રલાપ કરતો આવે છે: “એ બધાં કતરાંની જેમ મારી ખુશામત કરતા કોડલિયનો અનુચર લિયરને લઈ ગયો પછી ડૉક્ટરે તેને નિદ્રા કરતાં, મારી “હા” એ “હા” અને મારી “ના” એ ‘ના’ કરતાં કરતાં, પ્રેરે એવી ઔષધિ આપી તેને ઊંઘાડી દીધો હતો અને તે ઊંઘતો હતો પણ મને ભીજવી નાખે એવો વરસાદ આવ્યો અને મારા દાંત કકડાવે ત્યારે તેને નવાં વસ્ત્રો પહેરાવવામાં આવ્યાં હતાં. તેને જગાડવા એવો જોરજોરથી પવન ફૂંકાયો અને મારા કહેવાથી વીજળીના કડાકા ડૉક્ટરના કહેવાથી સંગીત ચાલુ કરવામાં આવે છે, અને કોડીલિય બંધ ન રહ્યાં ત્યારે હું સમજી ગયો કે એ બધાં જૂઠું બોલતાં હતાં. એ બધાં લિયરને ઉદ્દેશીને કહે છેઃ “મારા પ્રિય પિતા ! નવજીવન આપતી કહેતાં કે હું બધું કરી શકું છું. જૂઠી વાત. હું મને તાવ આવતો નથી ઔષધિ, તું મારા આ હોઠો ઉપર આવીને વસ અને હું આ ચુંબન કરૂં અટકાવી શકતો.’ લિયરને બોલતો સાંભળી ગ્લોસ્ટર કહે છેઃ “આ છું, તે મારી બહેનોએ આપની પૂજ્ય વૃદ્ધાવસ્થા ઉપર કરેલા હિંસક અવાજમને કંઈક પરિચિત લાગે છે. એ રાજા તો નથીને?' હા, લિયર પ્રહારોના ઘાને રૂઝવી દો. સંગીતની અસરથી લિયર જાગ્યો તે પહેલાં કહે છે, “તસુએ તસુ રાજા (every inch a king) જુઓ, હું આંખો કોડલિય ગોનરિલ અને રીગનને અનુલક્ષીને કહે છેઃ “આપ તેમના કોઢ ત્યારે મારી રૈયત કેવી ધ્રુજે છે? હું પેલાને થયેલી મોતની સજા માફ પિતા ન હોત તોપણ આપની આ દાઢીના બરફ જેવા હેત વાળે | કરી દઉં છું, તે કયો ગુનો કર્યો હતો ? વ્યભિચારી. ના, તને મોતની તેમનામાં દયા પ્રેરી હોત. મારા કોઇ શત્રનો કૂતરો મને કરયો હોત સજા નહિ થાય. વ્યભિચાર માટે મોતની સજા? મારી પુત્રીઓ કરતા તો પણ એવી રાત્રીએ મેં તેને મારા મહેલમાં તાપણી પાસે ઊભો રહેવા ગ્લોસ્ટરના અનૌરસ પુત્રે તેના પિતા માટે વધારે પ્રેમ બતાવ્યો.” દીધો હોત.” હવે સંગીતની અસરથી લિયર જાગે છે અને ડૉક્ટરની
સ્વામીભક્ત ગ્લોસ્ટર લિયરના હાથને ચુંબન કરવા દેવાની રજા સૂચનાથી કોડલિય તેને પૂછે છે : “માનવંતા નામદાર મહારાજાને કેમ માગે છે ત્યારે વળી લિયર કહે છેઃ “ના, પહેલાં મને એ હાથ લૂછી છે?” ઉત્તરમાં લિયર જાગૃતિ અને સ્વમ વચ્ચેના સીમાં પ્રદેશમાંથી નાખવા દે, તેમાં મયતાની વાસ મારે છે. (it smells of morality) બોલતો હોય એમ કહે છેઃ “મને કબરમાંથી બહાર કાઢવામાં તમે મને એ પછી લિયર ગ્લોસ્ટરને પોતે લખેલું કંઈક વાંચવા આપે છે. પણ અન્યાય કરો છો. તું તો સ્વર્ગીય આનંદમાં નહાતા કોઇ પુણ્યાત્મા જેવી ગ્લોસ્ટર કહે છે કે, “આપના સર્વ અક્ષરો સૂર્ય જેવા પ્રકાશમાન હોય છે, અને મને તો ભડકે બળતા ચક્ર ઉપર બાંધવામાં આવ્યો છે અને તોપણ હું તે નહિ વાંચી શકું.” “એમ છે!', લિયર કહે છે. “ત્યારે તો મારા પોતાનાં જ આંસુ મને પીગળેલા સીસાની જેમ દઝાડે છે.'' તમે મારા જેવા જ છો. માથામાં આંખો નહિ, અને કોથળીમાં નાણાં કોડલિય પૂછે છે, “નામુદાર, આપ મને ઓળખો છો? ઉત્તરમાં નહિ. પણ આંખો વિનાય માણસ આ દુનિયામાં શું ચાલે છે તે જોઈ શકે લિયર કહે છે. “તું કોઈ દૈવી સત્વ (spirit) છે. તારું ક્યારે મૃત્યુ થયું?” છે. તારા કાનથી જો, પેલો ન્યાયાધીશ પેલા બિચારા ચોરને કેવો તતડાવે એમ કહી લિયર કોડલિયને ખરેખર દૈવી સત્વ માનતો હોય તેમ એને છે ? પણ સાંભળ, તારા કાનમાં કહું છું, એ ન્યાયાધીશની જગ્યાએ પગે પડવા જાય છે. કોડલિય તેને એમ કરતો અટકાવતાં કહે છેઃ ચોરને બેસાડ, અને ચોરની જગ્યાએ ન્યાયાધીશને, પછી જો, ખરો ચોર “નામદાર, મારી સામે જુઓ મને આપના હાથ મારા ઉપર મૂકી મને કોણ અને ખરો ન્યાયાધીશ કોણ ? મેં કોઈ ખેડૂતના કૂતરાને ભિખારીને આશીર્વાદ આપો. ના, ના, નામદાર, આપ મને પગે ન પડો.” ભસતો અને એ ભિખારીને કૂતરાના ભયથી નાસી જતો જોયો છે? એ કોડલિયના આ ઉદ્ગારો લિયરને મશ્કરી જેવા લાગે છે અને તે કહે છેઃ જ સત્તાનું સાચું રૂપ છે. સત્તાસ્થાને બેઠેલા કૂતરાની પણ આજ્ઞા “કૃપા કરી મારી મશ્કરી ન કરો. હું તો એંશી વટાવી ગયેલો બુદ્ધિહીન પાળવામાં આવે છે. ચીંથરેહાલ વસ્ત્રોમાંથી બધા દોષો દેખાઈ આવે મૂર્ખ છું...ના, હું કહું છું. તે સાંભળીને હસતા નહિ, પણ મને લાગે છે છે, પણ પ્રાણીઓની રૂંવાવાળી ચામડીનો ડગલો બધું ઢાંકી દે છે. એવો કે આ સન્નારી મારી બાળકી (child) કોડલિય છે,” આ child શબ્દ ડગલો પહેરનારને ન્યાયનો ભાલો મારો તો તે ભાલો જ તૂટી જશે. હું પોતે રાજા હતો એ ભૂલી જઈ માત્ર પિતા બની રહેલા લિયરના હૃદયમાં કહું છું, કોઈ ગુનો નથી કરતું, ના કોઈ નહિ. કોઈની ઉપર ગુનાનો વાત્સલ્યની હુરતી સરવાણી વિશે કેટલું બધું કહી જાય છે! એ child આરોપ મૂકનારના હોઠ હું સીવી દઈ શકું છું.' લિયરના આ અસંબધ શબ્દ સાંભળી આંસુથી છલકાતી આંખે કાડલિયા માત્ર “હા હું છું હું છું' પ્રલાપમાં પહેલાના આપખુદ લિયરમાં સત્તાસ્થાને બેઠેલાઓ અને જે એવો મિતાક્ષારી ઉત્તર આપે છે. લિયર તેને “તારાં આંસુ ભીનાં છે.' પ્રકારનો ન્યાય કરે છે તેનું સાચું રૂપ સમજી શકવાની સત્યદ્રષ્ટિનો ઉદય એમ પૂછી કહે છે, ' ના, ના, રડતી નહિ. તું મને ઝેર આપીશ તો તે થયેલો જોઈએ છીએ.
હું પી જઈશ, હું જાણું છું કે તને મારા ઉપર પ્રેમ નથી. હવે મને યાદ કોડીલિયે પોતાના એક અનુચરને લિયરને શોધી લાવવા મોકલ્યો આવે છે કે તારી બહેનોએ મને દુઃખ આપ્યું છે, તને એમ કરવા માટે છે તે હવે આવી પહોંચે છે અને લિયરને લઈ જાય છે. તેમના ગયા પછી કારણ છે, તેમને નથી.’ આનો પણ કોડલિય “કોઈ કારણ નથી, કોઈ ગોરિલનો એડમન્ડ ઉપરનો પ્રેમપત્ર લઈને ઓઝુવલ્ડ આવી પહોંચે. કારણ નથી' એવો જ મિતાક્ષરી ઉત્તર આપે છે અને પછી લિયરને પૂછે છે અને રીગને તેને જે કહ્યું હતું તે યાદ રાખી તે ગ્લોસ્ટર ઉપર તલવાર છે, “આપ નામદાર ઊભા થઈને ચાલશો.’ ઉત્તરમાં લિયર કહે છે: “હું ઉગામે છે. એડ્રગર કોઈ અભણ ખેડૂતના જેવી બોલીમાં તેને પડકારે છે જેવો છું તેવો મને નિભાવી લો, કૃપા કરીને ભૂલી જાઓ અને ક્ષમા કરી અને એ બે વચ્ચે તલવારનું તંદ્વયુદ્ધ થતાં ઓઝવલ્ડ એગરની તલવારના દો. હું તો વૃદ્ધ અને મૂર્ખ છું.” પ્રહારથી ઘાયલ થઈને પડે છે, પણ મરી જતાં પહેલાં તે ગોનારિકનો પોતાની જે પુત્રીને લિયરે ‘નજરનિકાલ કરી તે પહેલાં તેને “our : પ્રેમપત્ર એડમન્ડને આપવા એડ્રગરને સોંપે છે. એગર પત્ર ઉઘાડીને joy” “મારી આંખની કીકી' કહી સંબોધી હતી તે કોડલિય સામે વાંચે છે. પત્રમાં ગોનરિલે લખ્યું હતું. “આપણે પરસ્પરને આપેલા વચન લિયરને બાંધતા પ્રેમતંતુના પુનર્જીવનનું આ દ્રશ્ય શેક્સપિયરનાં સર્વ યાદ રાખજો, તેમને પૂરા કરી નાખવાની તમને ઘણી તકો મળી રહેશે. નાટકોમાં સૌથી વધુ હૃદયસ્પર્શી પ્રસંગ મનાયો છે. અને કોડલિયના જો તેઓ આ યુદ્ધમાં વિજેતા થઇને આવે તો આપણી ઇચ્છા પૂરી નહિ “હા હું છું, હું છું અને કોઈ કારણ નથી, કોઈ કારણ નથી” એ બે ઉત્તરો થાય, હું તેમની કેદી જ રહીશ અને તેમની શયા મારી જેલ બની જશે. પ્રેમના અગાધ ઊંડાણને માત્ર વ્યંજિત કરતી સંયમી કળાના શ્રેષ્ઠ એ શયામાં મને મળતી ધૃણાજનક ગરમીમાંથી મને બચાવો અને તેમનું નમૂનાઓ ગણાયા છે. સ્થાન તમે લઈ મને ભોગવો.
