________________
નો ઉદય થતો બતાવાનાં પાત્રોમાં પણ આપણે આમ માનવલાં નરવી અને આ
- તા. ૧૬-૩-૯૫ પ્રબુદ્ધ જીવન
૫ , શેક્સપિયરનું ‘કિંગ લિયર રાજા લિચરનો અને ગ્લોસ્ટરના,ઉમરાવનો નવો અવતાર
pપ્રો. ચી. ન. પટેલ - શેક્સપિયરના આ 'કિંગ લિયર' નાટકનું સૌથી મોટું આકર્ષણ એ than sinning) આ પહેલાં મનસ્વી અને આપખુદ રહેલાં લિયરમાં છે કે તેમાં તેની સર્જકપ્રતિભાએ લિયર જેવા ખુશામતપ્રેમી, આપખુદ આપણે આમ માનવ જીવનને નૈતિક દષ્ટિથી જોતો થયેલો જોઇએ છીએ. અને મહાક્રોધી અને ગ્લોસ્ટર જેવા અવિચારી પિતાનાં પાત્રોમાં પણ વળી વેશપલ્ટો કરીને લિયરની સેવામાં રહેલો સ્વામીભક્ત કેન્ટ નૈતિક લોકશાહી ભાવનાઓનો ઉદય થતો બતાવ્યો છે. લિયરે પોતાનું તેને વગડામાં એક નાના સરખા ઘોલકામાં (મૂળમાંLoved છે) આશ્રય રાજ્ય પણ પુત્રીઓ વચ્ચે વહેંચી આપવા ભરેલા દરબારમાં તેની જ્યેષ્ઠ લેવા વીનવે છે ત્યારે પણ લિયર પહેલાં પોતાના વિદૂષકનો વિચાર કરે અને વચેટ પુત્રીઓ ગોનરિલ અને રીગન જેમ તેની સૌથી નાની પુત્રી છે. કેન્ટની વિનંતીના ઉત્તરમાં તે મને હવે ચિત્તભ્રમ શરૂ થતો જણાય કોડલિય પણ પોતાનો તેના પ્રત્યેનો પ્રેમ જાહેરમાં કહી બતાવે એવી છે.” કહી વિદૂષકને કહે છે. “ચાલ દીકરા તને ટાઢ વાય છે? મને પણ માંગણી કરી. તેના ઉત્તરમાં કોડલિયે માત્ર “કંઈ નહિ' એમ કહ્યું હતું વાય છે, મારા વહાલા ગરીબડા દીકરા, મારા હૃદયમાં હજુય એક એવો તેથી રોષે ભરાઈ તેણે કોડલિયને પહેરામણીમાં કંઈગ્નહોતું આપ્યું, પણ ભાગ છે જે તને જોઇને દુઃખી થાય છે' ધોલકા પાસે જઈને પણ લિયર તે પછી થોડા જ સમયમાં તે પોતાના એવા વર્તન માટે મનમાં કંઈક વિદૂષકને, “દીકરા, તું પહેલો જા, હું પ્રાર્થના કરીશ, જા, જા, ધોલકામાં બેચેની અનુભવતો જણાય છે. ગોરિલની સાથે રહેતાં તેને પંદરેક જા.” એમ કહીને બિયર જે પ્રાર્થના કરે છે તે વિશે કવિ-વિવેચક કોલરિજે દિવસ થયા હશે એવામાં એક દિવસ શિકાર કરી પાછો આવી તેણે કહ્યું હતું કે એ વાંચીને પોતાને શેક્સપિયરને પગે પડવાનું મન થયું હતું.' પોતાના એક સૈનિકવીરને ‘મારો વિદૂષક કયાં છે, મેં તેને બે દિવસથી આ રહી લિયરની એ પ્રાર્થના. “ઘરબાર વિનાનાં વસ્ત્રહીન દીન જોયો નથી'એમ પૂછયું તેનો એ સૈનિકવીરે “બહેનના ગયા પછી એ દુઃખિયારા, આ દયાહીન વાવાઝોડાનો તમે જ્યાં પણ સપોટો સહન ઝરી રહ્યો છે' એવો ઉત્તર આપ્યો તે સાંભળીને લિયર કહે છે, “બસ, કરતાં હશો ત્યાં તમારાં મોટાં મોટાં બાકોરાવાળાં ઝૂંપડાંઓ તમારાં એ વાત બંધ કરો, હું એ જાણું છું વળી જ્યારે તેની જ્યેષ્ઠ પુત્રી ગોનરિલે નાગપૂગાં શરીરોનું રક્ષણ કેવી રીતે કરતાં હશે? અરેરે, મેં આનો તેના સૈનિકવીરો વિરુદ્ધ ફરિયાદો કરવા માંડી ત્યારે તેને શાપ આપતાં ક્યારેય વિચાર ન કર્યો ! ઠાઠમાઠમાં રહેતા ધનિકો, આનો વિચાર કરો લિયર કહે છે, “અરેરે, કોડલિયનો નાના સરખો દોષ મને કેટલો મોટો અને આ દીનદુ:ખિયારાને જે સહન કરવું પડે છે તે તમે પણ સહન કરો, લાગ્યો હતો !'
' ' .
એમ કરશો તો તમે તમારી જરૂરિયાતો ઉપરાંત તમારી પાસે જે કંઈ હોય એવી જ રીતે જ્યારે લિયરની વચેટ પુત્રી રીંગનના પતિ કોર્નવલે તે એ દીન દુઃખિયારાને આપી દેવા પ્રેરાશો અને એવી રીતે તમે સાબિત ગ્લોસ્ટરને ખુરશીએ બંધાવી પહેલાં તેની પહેલી આંખ ઉપર અને પછી કરશો કે આસમાનના દેવો વધારે ન્યાયી છે.” તેની બીજી આંખ ઉપર લાતો મારી તેની બેય આંખો ફોડી નાખી ત્યારે લિયર આ પ્રાર્થના કરી રહે છે ત્યાં ઘોલકામાં ગયેલો વિદૂષક અંદર એમ આંધળો બનેલો ગ્લોસ્ટર પણ પોતાનો રસ પુત્ર એડગરને ગાંડાના વેશમાં છુપાઈ રહેલા એડગરને જોઈ ભડકીને બહાર આવે છે અન્યાય કર્યો હતો એ સમજી જાય છે અને પોતાના એવા વર્તન માટે તે અને તેની પાછળ પાછળ એડગર પણ બહાર આવે છે. એડગરને એવી દેવોને પોતાને ક્ષમા કરવાની અને એડગરને આશીર્વાદ આપવાની અર્ધનગ્ન દશામાં જોઇને લિકર જીવનનું એક બીજું મહત્ત્વનું સત્ય પ્રાર્થના કરે છે. આમ લિયરમાં અને આંધળા ગ્લોસ્ટરમાં જાગ્રત થયેલી સમજ્યો હોય તેમ કહે છે: “તારા અર્ધનગ્ન શરીરે આ વાવાઝોડાનો વિવેકબુદ્ધિ વગડામાં વધુ સ્પષ્ટ બને છે અને તેમનામાં માનવ જીવન સપાટો સહન કરવા કરતાં બહેતર છે કે તું મરી જાય અને તને કબરમાં પ્રત્યે એક નવી જ દષ્ટિનો ઉદય થાય છે.
દાટી દેવામાં આવે. ખરેખર, માણસ આનાથી કંઈ વધારે નથી ? . રીગનના મહેલમાંથી રોષપૂર્વક જતો રહેલો લિયર વરસાદના અને બરાબર વિચાર કરીને જુઓ કે માણસ શું છે. તું (એટલે કે એગર) કોઈ પવનના વાવાઝોડા જેવા ભયંકર તોફાનમાં સપડાઈ જાય છે અને એવા રેશમી વસ્ત્ર માટે નથી. રેશમના કીડાનો દેવાદાર, કે ચામડાના વસ્ત્ર તોફાનથી ઉત્તેજિત થઇ તે વરસાદ અને પવનને સંબોધીને કહે છે “ભલે, માટે કોઇ પશુનો કે ઊન માટે કોઇ ઘેટાનો કે કસ્તૂરીની સુવાસ માટે તમારે કરવી હોય એટલી ગર્જનાઓ કરો, વીજળીના ચમકારા કરો, કસ્તૂરી મૃગનો. અહીં તો અમે કૃત્રિમ જીવન જીવતા મુશળધાર વરસાદ પડો, તમે મારી પુત્રીઓ નથી, તેથી હું તમારો દોષ (sophisticated) ત્રણ જણ છીએ, તું તો વસ્તુતઃ માણસ જ છે તે જ નથી કાઢતો, પણ તમે મારી નીચ પુત્રીઓ સાથે મળીને તેમના અધમ છે (thou are the thing itself). જીવનની સુખ સગવડો વિનાનો ગુલામોની જેમ મારા આ વૃદ્ધ અને શ્વેત મસ્તક ઉપર તાંડવયુદ્ધ ખેલી માણસ માત્ર તારા જેવો અકિંચન, વસ્ત્રહીન, ખાવાના કાંટા જેવો રહ્યાં છો.' લિયરમાં હવે શેક્સપિયરનું આ નાટક જે માટે અસંખ્ય દેખાતા બે પગવાળા પશુ જેવો જ છે.' આમ કહીને ઉન્માદના આવેશમાં વાચકોને પ્રિય થઈ પડ્યું છે એવો ચમત્કાર થાય છે? તે કહે છે: “આપણાં લિયર પોતાનાં વસ્ત્રો કાઢી નાખીને ફેંકી દેવા જાય છે. એવામાં એક માથાં ઉપર તોફાન વરસાવી રહેલા પ્રતાપી દેવોને તેમના સાચા શત્રુઓ મશાલ સાથે આવીને ગ્લોસ્ટર લિયરને, કેન્ટને અને વિદૂષકને પોતાના શોધી કાઢવા દો, જેમને માટે ન્યાયની અદાલતમાં થવી જોઈતી ફટકની ગઢની પાસે એક ખેતરમાં આવેલા મકાનમાં (મૂળમાં Farmhouse સજામાંથી તું બચી ગયો છે એવા નીચ કૃત્યોને છુપાવી રાખનાર દુષ્ટ, છે) મૂકીને પાછો જાય છે. તેના ગયા પછી ચિત્તભ્રમની દશામાં લિયર - તું હવે ભયથી થરથરવા માંડ, લોહીથી રંગાયેલા હાથવાળા ખૂની, પોતાની કલ્પનામાં ગોનરિલ અને રીગન ઉપર અદાલતમાં કામ ચલાવી
અદાલતમાં ખોટા સોગંદ લેનાર, માં, પુત્રી કે બહેન સાથે વિષય કરીને ઊંઘી જાય છે. પણ વળી ગ્લોસ્ટર પાછો આવે છે અને પોતે લિયરને સદુગણી હોવાનો દેખાવ કરનાર ઢોંગી, તમે બધા હવે સંતાઈ જાઓ, મારી નાખવાનું કાવતરું ઘડ્યું હોવાનું સાંભળ્યું છે એમ કહીને તે પોતાના ગુનાઓ છુપાવી રાખનારાઓ હવે એ ગુનાઓ કબૂલ કરી દો પોતાની સાથે એક પાલખી લાવ્યો હતો તેમાં બેસાડીને લિયરને ડોવર અને તમને અદાલતમાં હાજર રહેવા બોલાવવા આવનાર ભયપ્રેરક લઇ જવાની કેન્ટને સૂચના કરે છે. દૂતોની કૃપા યાચો, હું તો દોષિત છું તે કરતાં વધારે બીજાંઓએ કરેલા આ બાજુ એડમન્ડે એડગરના નામે જો પોતે ગ્લોસ્ટરનું ખૂન દોષનો ભોગ બન્યો છું-(I am a man more sinned against કરવાની એડગરની યોજનામાં સહકાર આપે તો એડગર તેને ગ્લોસ્ટરની
