________________
नयविंशिका-४
किमर्थमिति न ज्ञायते ।
___ यथाश्रुतार्थानुसरणे तु सम्मतिमूलगाथाया एवमर्थः प्राप्यते-एवं = पूर्वोक्तप्रकारेण सप्तविकल्पः = सप्तप्रकारो वचनपथो भवत्यर्थपर्याये । व्यञ्जनपर्याये पुनः स द्विप्रकार एव, सविकल्पो विधिरूप इत्यर्थः, निर्विकल्पश्च निषेधरूपश्चेत्यर्थः ।
__ तत्र कम्बुग्रीवादिमतोऽर्थस्य यतो रक्तत्वं धर्मोऽतः स हस्तवस्त्रादीनि रक्तीकरोति, तथा तस्य वृत्तत्वं यतो धर्मोऽतः स वृत्ताकृत्यालेखनं करोति । इत्येवं तस्य यो यो धर्मो धर्मधर्मिणोरभेदविवक्षयाऽर्थक्रियाकारी स स तस्यार्थपर्याय इति व्युत्पत्त्या रक्तवृत्तत्वादयोऽर्थपर्यायतया प्राप्यन्ते ।
तथा तस्मिन् कम्बुग्रीवादिमत्यर्थे घटपदवाच्यत्व-रक्तपदवाच्यत्वादयो धर्मा अपि वर्तन्ते, अन्यथा घटादिपदात् तस्योपस्थित्यभावप्रसङ्गात् । अतो घटपदवाच्यत्वादीनामपि पर्यायत्वं मन्तव्यमेव, वस्तुधर्मस्य पर्यायत्वनियमात् । न चैतेषां धर्माणां किञ्चिदप्यर्थक्रियाकारित्वं
આ બે શબ્દોનો યથાક્રમ અર્થનય અને વ્યંજનનય = શબ્દનય આવો જે અર્થ કર્યો છે તે શા માટે કર્યો છે ? એ જણાતું નથી.
સીધેસીધો અર્થ લેવામાં આવે તો સમ્મતિતર્કની એ મૂળગાથાનો અર્થ આવો મળે છે – એવું = ઉપર કહ્યા મુજબ સપ્તવિકલ્પ = સાત પ્રકારનો વચનપથ અર્થપર્યાય અંગે હોય છે. પણ વ્યંજનપર્યાય અંગે એ બે પ્રકારનો જ હોય છે - સવિકલ્પ = વિધિરૂપ અને નિર્વિકલ્પ = નિષેધરૂપ.
કબુગ્રીવાદિમાન્ પદાર્થનો રક્તત્વ = રક્તવર્ણ એ ધર્મ છે, ને એના કારણે એ હાથ-વસ્ત્ર વગેરેને લાલ કરે છે. એમ એનો વૃત્તત્વ એ ધર્મ છે, ને તેથી એના દ્વારા વૃત્તાકૃતિ દોરી શકાય છે. આમ એનો જે જે ધર્મ, ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ સમજીને અર્થક્રિયાકારી હોય છે તે તે ધર્મ એ પદાર્થનો અર્થપર્યાય છે. (અર્થ=પ્રયોજન.. અર્થનેપ્રયોજનને સાધી આપનાર પર્યાય એ અર્થપર્યાય - આવી વ્યુત્પત્તિ સમજી શકાય છે.)
તથા, એ કબુગ્રીવાદિમાન્ પદાર્થમાં “ઘટ’પદયાત્વ-રક્તપદવાધ્યત્વ વગેરે ધર્મો પણ રહેલા છે, નહીંતર તો “ઘટ' વગેરે પદથી એની ઉપસ્થિતિ થઈ શકે નહીં. તેથી ઘટ'પદવાધ્યત્વ વગેરેને પણ એના પર્યાય માનવા જ પડે છે, કારણ કે વસ્તુના જે કોઈ ધર્મ હોય એ એના પર્યાય હોય જ આવો નિયમ છે. પણ આ ધર્મોનું કોઈપણ અર્થક્રિયાકારિત્વ સંભવતું નથી, માટે તેઓને અર્થપર્યાય કહી શકાતા નથી. છતાં તે
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
