________________
वदतो व्याघातदोषोद्भावनं तदुद्धारश्च
२४३ कालत्रयेऽप्यविचलितस्वरूपमनादिनिधनं तज्जीवादिकमेवोच्यते, तथापि परिमितकालीना उत्पादविनाशमन्तो घटादयो व्यवहारनयस्य संमता एव । न च ते पर्यायतया संमताः, व्यवहारनयस्य पर्यायार्थिकत्वापत्तेरिति 'व्यवहारनयस्य परिमितकालीनं द्रव्यं विषयः' इत्येव वक्तव्यं स्यात् । तत्किमत्रापि वदतो व्याघातदोषमुद्भावयिष्यषि ? यतो 'द्रव्यं' इत्यनेन ध्रुवत्वं = उत्पाद-विनाशाभावः कथ्यते 'परिमितकालीनं' इत्यनेनाध्रुवत्वं = उत्पादविनाशमत्त्वं कथ्यत इति । अथ यथा मनुष्यस्य जीवावस्थाविशेषरूपतया पर्यायत्वेऽपि तस्य बालादयो या अवान्तरावस्थास्ता अपेक्ष्य द्रव्यत्वं कथ्यते तथैव घटादेः पुद्गलद्रव्यस्यावस्थाविशेषरूपतया पर्यायत्वेऽपि तस्य नूतनत्व-पुराणत्वादयो या अवान्तरावस्थास्ता अपेक्ष्य द्रव्यत्वं यदि कथ्यते तदा को वदतो व्याघातदोषः ? किञ्च जीवपुद्गलादेरिव सम्पूर्णस्य ध्रुवत्वस्य यतो मनुष्यादौ
તૂટી પડે છે એવો) દોષ છે. એ જ રીતે દ્રવ્ય' શબ્દ ધ્રુવતાને જણાવે છે, જ્યારે ક્ષણિક શબ્દ ધ્રુવતાના અભાવને જણાવે છે. તો વદતો વ્યાઘાત દોષ કેમ નહીં ?
સમાધાન - આ શંકા બરાબર નથી, કારણ કે અભિપ્રાયને સમજ્યા વિના કરેલી છે. અહીં અભિપ્રાય આવો છે - વસ્તુતઃ દ્રવ્યશબ્દ, જે ત્રણે કાળમાં અવિચલિત સ્વરૂપથી યુક્ત હોય, અનાદિનિધન હોય તે જીવાદિને જ જણાવે છે. તેમ છતાં, પરિમિતકાલીન-ઉત્પાદવિનાશયુક્ત એવા ઘટાદિ પણ વ્યવહારનયને માન્ય તો છે જ. વળી એ કાંઈ પર્યાય તરીકે માન્ય નથી, નહીંતર તો વ્યવહારનયને પર્યાયાસ્તિક કહેવો પડે. તેથી ‘વ્યવહારનયને પરિમિતકાલીન દ્રવ્ય માન્ય છે' આમ જ કહેવું પડે. તો શું તમે આમાં પણ વદતો વ્યાઘાત દોષ દર્શાવશો ?, કારણ કે દ્રવ્ય” શબ્દ ધ્રુવત્વને = ઉત્પાદ-વિનાશના અભાવને જણાવે છે અને “પરિમિતકાલીન શબ્દ અધુવત્વને = ઉત્પાદ-વિનાશવાળાપણાને જણાવે છે.
પૂર્વપક્ષ - જેમ મનુષ્ય એ જીવની ચોક્કસ અવસ્થારૂપ હોવાથી પર્યાયસ્વરૂપ તો છે જ, છતાં એની બાળપણ વગેરે જે પેટાઅવસ્થાઓ છે એની અપેક્ષાએ તો એ દ્રવ્યસ્વરૂપ છે જ. એ જ રીતે ઘટાદિ પણ પુદ્ગલની એક ચોક્કસ અવસ્થારૂપ હોવાથી પર્યાયરૂપ હોવા છતાં પોતાની ખુદની નૂતન-પુરાણત્વ વગેરે જે પેટાઅવસ્થાઓ છે તેની અપેક્ષાએ એને દ્રવ્ય કહી દે તો એમાં વદતો વ્યાઘાત દોષ શું છે ? વળી, જીવપુદ્ગલાદિમાં જેમ કેવળ સંપૂર્ણ ધ્રુવત્વ છે એવું મનુષ્યાદિમાં કે ઘટાદિમાં તો નથી જ. એટલે જ એ નિરપેક્ષ શુદ્ધ દ્રવ્ય નથી કહેવાતા, પણ આદિષ્ટદ્રવ્ય જ કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
