________________
नायम्मि० नियुक्तिगाथाया ज्ञान-क्रियानयाभ्यां व्याख्या
३४१ यस्मादन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं न प्रतिपद्यत इति भावः । एवं तावत् क्षायोपशमिकं ज्ञानमधिकृत्योक्तम् । क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं तस्यैव ज्ञेयम्, यस्मादहतोऽपि भवाम्भोधेस्तटस्थस्य दीक्षाप्रतिपन्नस्योत्कृष्टतपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिः संजायते, यावदखिलजीवादिवस्तुस्तोमसाक्षात्करणदक्षं केवलज्ञानं नोत्पन्नम् । तस्माज्ज्ञानमेव पुरुषार्थसिद्धेर्निबन्धनम् । प्रयोगश्चात्र-यद् येन विना न भवति तद् तन्निबन्धनमेव, यथा बीजाद्यविनाभावी तन्निबन्धन एवाङ्करः, ज्ञानाविनाभाविनी च सकलपुरुषार्थसिद्धिरिति । ततश्चायं नयश्चतुर्विधसामायिके सम्यक्त्वश्रुतसामायिके एवाभ्युपगच्छति, ज्ञानात्मकत्वेन तयोरेव मुख्यमुक्तिकारणत्वात् । देश-सर्वविरतिसामायिके तु नेच्छति, ज्ञानकार्यत्वेन गौणत्वात् तयोरिति । तदेवं ज्ञाननयमतेनेयं गाथा व्याख्याता ।
अथेयमेव क्रियानयमतेन व्याख्यायते । तत्र क्रियानयो वदति-इह ज्ञातेऽवबुद्धे ग्रहीतव्यादिकेऽर्थे सर्वामपि पुरुषार्थसिद्धिमभिलषता यतितव्यमिति प्रवृत्त्यादिलक्षणा क्रियैव कर्तव्या, इत्येवमत्र व्याख्यान एवकारः स्वस्थान एव योज्यते । एवं च सति ज्ञातेऽप्यर्थे
ગણધરદેવોએ “ગીતાર્થવિહાર, અને બીજો ગીતાર્થનિશ્ચિતવિહાર... આ સિવાયનો ત્રીજો વિહાર શ્રીજિનેશ્વરોએ માન્ય કર્યો નથી” આવા વચનદ્વારા માત્ર અગીતાર્થોના વિહારને નિષિદ્ધ કહ્યો છે એ પણ જ્ઞાનને જ પ્રધાન હોવારૂપે જણાવે છે. કારણ સ્પષ્ટ છે - આંધળા વડે દોરાતો આંધળો સમ્યગૂ રસ્તો શી રીતે પામી શકે ? આટલી વાત ક્ષાયોપથમિકજ્ઞાનને આશ્રીને કરી. ક્ષાયિકજ્ઞાનને આશ્રીને પણ એ જ વિશિષ્ટફળ સાધક બની રહે છે - એ જાણવું. કારણ કે ભવસમુદ્રના કાંઠે પહોંચી ગયેલા-દીક્ષા લીધેલાઉત્કૃષ્ટ તપ-ચારિત્રવાળા એવા પણ અરિહંતોને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના મોક્ષ મળતો નથી. માટે પુરુષાર્થને સિદ્ધ કરવામાં જ્ઞાન જ કારણ છે. આમાં અનુમાનપ્રયોગ આવો જાણવો - જે જેના વિના થતું નથી, તે તન્નિમિત્તક હોય છે, જેમકે બીજ વિના અંકુર થતો નથી, તો અંકુર બીજનિમિત્તક હોય છે. સકળ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ પણ જ્ઞાન વિના થતી નથી, માટે જ્ઞાનનિમિત્તક જ છે. એટલે આ નય ચાર સામાયિકમાંથી સમ્યત્વસામાયિક અને શ્રુતસામાયિક જ માને છે, દેશ-સર્વવિરતિસામાયિક માનતો નથી, કારણ કે એ બે તો જ્ઞાનના કાર્યરૂપ હોવાથી ગૌણ છે. આમ જ્ઞાનનયે નિર્યુક્તિગાથાની વ્યાખ્યા કરી.
હવે ક્રિયાનયને અનુસરીને આ જ ગાથાની વ્યાખ્યા-અર્થને જાણ્યા પછી પણ સર્વ પુરુષાર્થસિદ્ધિને ઇચ્છનારે પ્રવૃત્તિવગેરરૂપ ક્રિયા જ કરવાની હોય છે. (આ વ્યાખ્યામાં ‘જ' કારસ્વસ્થાનમાં જ રાખવો.) આમ જાણ્યા પછી પણ ક્રિયા જ સાધવાની હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
