________________
शब्दादीनां नामस्थापने अप्यसंमते
२९७ द्रव्यनिक्षेप एव । ततश्च नैगमनयस्योपचारासंमतेर्विशुद्धत्वस्य द्रव्यनिक्षेपासंमतेश्च गन्धोऽपि कुतः ? तथाऽनुयोगद्वारादिग्रन्थेषु व्यवहारनयवद् नैगमनयस्याप्युपचारसंमतिर्योक्ता साऽनयैव रीत्या सङ्गमनीया । ___अथर्जुसूत्रस्य द्रव्यनिक्षेपः संमतः शब्दादीनां त्वसंमत इति सिद्धं, परन्तु नाम-स्थापने अपि तेषामसंमते इति तु नैव सिद्धम् । अयं भावः-गोपालदारके पित्रा इन्द्र 'इति नाम्न: सङ्केतितत्वाद् मूर्तेश्चन्द्राभिप्रायेणैव स्थापितत्वाद् इन्द्र'इति नाम्नो नामस्थापनयोर्गृहीतसङ्केतत्वमेवेतीन्द्रशब्दश्रवणाच्छब्दादीनामपि नामनिक्षेपस्य स्थापनानिक्षेपस्य चोपस्थितेः शक्यतया कथमसंमतत्वमिति चेत् ? न, तत्रापि गृहीतसङ्केतस्य शब्दस्य भावमात्रबोधकत्वपर्यवसानात् । भावातिरिक्तविषयांश उक्तसङ्केतस्याप्रामाण्यग्रहात्, सङ्केतमात्रस्य प्रामाण्ये तथासङ्केतवशात् 'पट 'पदादपि घटोपस्थितिप्रसङ्गात्। ततश्च शब्दादीनां नामस्थापने अप्यसंमते इति सिद्धे तेषां જ બનશે. એ જ રીતે અભિમુખનામગોત્રથી જ ઇન્દ્રને જોનાર નૈગમભેદના મતે બદ્ધાયુષ્ક પણ ઇન્દ્રનો દ્રવ્યનિક્ષેપ જ બનશે. તથા ઈન્દ્રભવમાં રહેલાને જ ઇન્દ્ર તરીકે જોનાર નગમભેદને તો અભિમુખનામગોત્ર પણ ઉપચરિત ઇન્દ્ર બનવાથી દ્રવ્યનિક્ષેપ જ બનશે. એટલે નૈગમનયને ઉપચાર માન્ય નથી, એ વિશુદ્ધ જ હોય અને દ્રવ્યનિક્ષેપ અસંમત જ હોય એવી વાતની ગંધ પણ ક્યાં ? વળી, અનુયોગ દ્વારાદિ ગ્રન્થોમાં વ્યવહાર નયની જેમ નગમનને પણ ઉપચાર માન્ય છે એવું જે કહ્યું છે તે આ રીતે સંગત કરવું.
શંકા - આ રીતે ઋજુસૂત્રને દ્રવ્યનિક્ષેપ સંમત છે, શબ્દાદિને નથી એ સિદ્ધ થયું. પણ શબ્દાદિને નામ-સ્થાપનાનિક્ષેપ પણ સંમત નથી એ તો સિદ્ધ ન જ થયું. કહેવાનો ભાવ એ છે કે પિતાએ ગોપાળદારકમાં “ઇન્દ્ર એવા નામનો સંકેત કર્યો હોય છે, અને મૂર્તિ તો ઈન્દ્રના અભિપ્રાયથી જ સ્થાપિત હોય છે. એટલે “ઈન્દ્ર શબ્દનો નામસ્થાપનામાં પણ સંકેત ગૃહીત હોવાથી “શબ્દ સાંભળવા પર નામ કે સ્થાપના નિક્ષેપ પણ ઉપસ્થિત થવો શક્ય હોવાના કારણે એ બેને અસંમત શી રીતે કહી શકાય ?
સમાધાન - નામ-સ્થાપનામાં સંકેતગ્રહ કર્યો હોવા છતાં એ શબ્દને આ નયો ભાવમાત્રના બોધક માને છે. કારણ કે ભાવ સિવાયના વિષયમાં એ સંકેતગ્રહને તેઓ અપ્રમાણ માને છે. તે પણ એટલા માટે કે શબ્દપ્રધાન એવા શબ્દનયો વ્યુત્પત્તિવ્યુત્પન્ન અર્થમાં જ સંકેતને પ્રમાણ માને છે. સંકેતમાત્ર જો પ્રમાણભૂત હોય તો તો તેવા સંકેતના પ્રભાવે “પટ'પદથી પણ ઘટની ઉપસ્થિતિ થઈ જાય. એટલે શબ્દનયોના મતે ગોપાળદારક કે મૂર્તિ “ઇન્દ્રપદવાચ્ય જ ન રહેવાથી ઇન્દ્રના નિક્ષેપારૂપ બનતા નથી. તેથી શબ્દાદિનયોને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
