________________
शास्त्रेषु विविधा दर्शन - नययोजनाः
२९९
चेतनद्रव्यानन्तपर्यायदर्शकं साङ्ख्यदर्शनं समुद्भूतम् । शुद्धोऽशुद्धश्च नैगमो न कस्यापि दर्शनस्य हेतुः, सङ्ग्रह-व्यवहारयोरन्तर्भूतत्वात् । यद्वा नैगमस्य सङ्ग्रह - व्यवहाराभ्यां पार्थक्ये स्वतन्त्रद्रव्यपर्यायोभयविषयत्वमेव बीजतया मन्तव्यं, तथा च तत एव कणादमतोत्पत्तिर्वक्तव्या । वैशेषिकदर्शनं सामान्यविशेषग्राहिभ्यां सङ्ग्रहव्यवहारनयाभ्यामुन्नीतं, तथापि परस्परविविक्तद्रव्यपर्यायोभयावगाहित्वात् स्वमताग्रहात् तन्मिथ्या ज्ञेयम् । ऋजुसूत्रादितः सौगतदर्शनं समुत्पन्नम्। तत्रापि ऋजुसूत्र-शब्द-समभिरूढै - वम्भूतनयेभ्यो यथाक्रमं सौत्रान्तिक- वैभाषिक- योगाचारमाध्यमिकानां समुत्पत्तिर्ज्ञेया । एतद्विषयो विस्तरो नयोपदेशाद् ज्ञेयः ।
तथा स्याद्वादरत्नाकरे तु दर्शन- नययोजनैवम्प्रकारा प्रदर्शिता -
नैगमनयाद् नैयायिक-वैशेषिकदर्शनयोरुत्पत्तिः, सङ्ग्रहनयादद्वैतवादिनां दर्शनानां साङ्ख्यदर्शनस्य च प्रादुर्भावः ऋजुसूत्रनयात्सौगतदर्शनस्य प्रवृत्तिः, शब्दादिनयेभ्यस्तु कस्यापि दर्शनस्य समुद्भावो नोक्त इति । कलिकालसर्वज्ञविरचिताया अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायाः श्रीमता मल्लिषेणसूरिणा विरचितायां स्याद्वादमञ्जर्यां वृत्तौ तु 'शब्दादिनयावलम्बिनो वैयाकरणादयः' इत्युक्तमिति ध्येयम् ।
નૈગમનય કોઈપણ દર્શનનું કારણ નથી, કારણ કે એ સંગ્રહ-વ્યવહારમાં અંતર્ભાવ પામી જાય છે. અથવા નૈગમનયને સંગ્રહ-વ્યવહારથી જો અલગ ગણવામાં આવે તો એના વિષય તરીકે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય-પર્યાય માનવાના રહે. અને તેથી કણાદમતની ઉત્પત્તિ એમાંથી થઈ છે એમ કહેવું. વૈશેષિકદર્શન સામાન્ય-વિશેષનું ગ્રહણ કરનાર સંગ્રહ-વ્યવહારનય દ્વારા પેદા થયેલ છે. છતાં પરસ્પર ભિન્ન એવા દ્રવ્ય-પર્યાયઉભયને માનનાર હોવાથી સ્વમતાગ્રહી એ મિથ્યા જ જાણવું. ઋજુસૂત્ર વગેરેથી સુગતદર્શન નીકળ્યું છે. એમાં પણ ઋજુસૂત્ર-શબ્દ-સમભિરૂઢ-એવંભૂતનયમાંથી ક્રમશઃ સૌત્રાન્તિક-વૈભાષિક-યોગાચાર અને માધ્યમિકની સમુત્પત્તિ જાણવી. આ અંગેનો વિસ્તાર નયોપદેશમાંથી જાણી લેવો. તથા સ્યાદ્વાદરત્નાકરમાં દર્શન-નયયોજના આવી દર્શાવેલી છે નૈગમનયમાંથી ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનની ઉત્પત્તિ થયેલી છે, સંગ્રહનયમાંથી અદ્વૈતવાદી દર્શનીઓનો તથા સાંખ્યદર્શનનો પ્રાદુર્ભાવ થયેલ છે. ઋજુસૂત્રનયમાંથી સુગતદર્શન નીકળ્યું છે. શબ્દાદિ નયોમાંથી કોઈપણ દર્શનનો સમુદ્ભવ કહ્યો નથી. કલિકાળસર્વજ્ઞરચિત અન્યયોગવ્યવચ્છેદદ્વાત્રિંશિકાની શ્રીમાન્ મલ્લિષણસૂરિમહારાજે રચેલ વૃત્તિ સ્યાદ્વાદમંજરીમાં તો શબ્દાદિનયોનું અવલંબન કરનારા છે વૈયાકરણ વગેરે એમ કહ્યું છે, એ ધ્યાનમાં રાખવું.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
